برشی از کتاب چلچراغ سلوک

قطع ریشه رذایل

عزیزان! باید حالت انقطاع پیدا کنید. و از وساوس نفس و شیطان به خدا پناه ببرید و بگویید: خدایا! من دیگر برای خودم چاره‌ای ندارم. عجز، گدایی و ضعف خودتان را در محضر پرودگار عرضه کنید، ناله کنید و خدا هم حتماً به شما کمک خواهد کرد.

قطع ریشه رذایل

مرحوم علامه طهرانی می فرماید: «و علت آن این است که ریشه بعضی از صفات هنوز در خانه دلشان باقی بوده، لیکن پنداشتند که آن ریشه به‌کلی از بین رفته است»{۱}

یعنی ممکن است با خودت فکر کنی: چون در این راه سال‌ها ماندم و مراقبات قلبی زیادی داشتم و جدول‌های اخلاقی زیادی پُر کردم و همیشه در مراقبه بودم؛ پس دیگر شیطان و نفس امّاره با من کاری ندارند، در حالی‌که این‌طور نیست و باید تک‌تک این رذائل را طوری از ریشه بکنی که کُلا از دل قطع شوند.

فرض کن نهالی داری که این نهال به درخت‌های دیگر ضرر می‌زند. اگر از نصف آن را بِبُری فایده‌ای ندارد، زیرا ریشه هنوز باقی است. ریشه‌های رذائل را هم انسان باید شناسایی کند که به چه وضعیت است؟ در مسایل اخلاقی آن نکته‌های ریزِ ریز را روی کاغذ بیاورید و روی آ‌ن‌ها کار کنید تا به‌تدریج موانع و رذایل رفع شوند. برای این‌کار کتاب معراج الساده بسیار مفید است.

«لذا در مواقع امتحان الهی و در مظانّ بروز نفس و جلوه آثارش، آن ریشه‌ها ناگهان جوانه داده و نُمُو نموده و کار سالک را ساخته‌اند».

اگر انسان حواسش را جمع نکند و جانب مراقبه را رها کند، نفس یک‌دفعه از جایی ظهور کرده و حال سالک را بِهم‌می‌ریزد. علامه برای غلبه بر نفس می‌فرماید: «توفیق غلبه بر نفس و جنود آن منوط به دستگیری و عنایات خاصه حضرت ربّ الارباب است، چه طی این مرحله بدون توفیق و دستگیری خاص او صورت نبندد».

عزیزان! باید حالت انقطاع پیدا کنید. «اِلهِی هَب لِی کَمالَ الاِنقِطاعِ اِلَیک»{۲} خدایا کمال انقطاع به سوی خودت را به من ببخش. و از وساوس نفس و شیطان به خدا پناه ببرید {۳} و بگویید: خدایا! من دیگر برای خودم چاره‌ای ندارم. عجز، گدایی و ضعف خودتان را در محضر پرودگار عرضه کنید، ناله کنید و خدا هم حتماً به شما کمک خواهد کرد.

بیست و پنج سال مجاهده

«گویند روزی مرحوم سیدبحرالعلوم رضوان‌اللّه‌علیه را شاگردانش خندان و متبسم یافتند. سبب را پرسیدند. در پاسخ فرمود: پس از بیست‌و‌پنج سال مجاهده اکنون که در خود نگریستم دیدم دیگر اعمالم ریایی نیست و توانسته‌ام به رفع آن موفق گردم. فَتَامَّل جَیِداً».

سید بحرالعلوم رحمه الله بعد از بیست و پنج سال مجاهده با نفس، متوجه خفایای نفس شده است. ایشان بعد از سال‌ها تشخیص داده و یقین پیدا کرده که اعمالش ریایی نیست. عزیزمن! شما هم می‌توانی همین یقین را به‌دست بیاوری.

بعضی‌ها حالتی از شک و شبهه دارند و پیوسته خودشان را مذمت می‌کنند که ما بد هستیم و نمی‌توانیم آدم شویم. ما عرض می‌کنیم این دیدگاه با واقعیت مطابقت ندارد. شما که سال‌های طولانی اهل مجاهده و ریاضت هستی، باید ببینی چقدر آدم شدی و چقدر‌ درست شدی؟

بالأخره اگر تلاش کنی و مراقبه را استمرار دهی این تشخیص و نور بصیرت را خدا مرحمت می‌کند.{۴} سالک باید به رحمت خداوند امیدوار باشد{۵} و همیشه نسبت به ریشه‌های رذایل و نفس امّاره در حال کُنجکاوی بوده تا متوجه آن‌ها شود.

سالک باید دایماً ریاضت و مراقبت را در نظر بگیرد و بین وضع فعلی و اوضاع گذشته خود، مقایسه نماید و در تنهایی با خودش بگوید این کارهایی که از من سر می‌زند؛ مثلاً به مسجد می‌روم، نماز می‌خوانم و عبادت می‌کنم، این‌ها برای چه کسی است؟ چقدرش برای خداست؟ چقدرش برای بندگان خداست؟ در این‌صورت با دوام مراقبه و محاسبه به تدریج متوجه پاسخ سؤالات خود می‌شود.

بیست سال نماز قضا

آقایی که همیشه نمازش را در صف اول نماز جماعت می‌خواند یک روز به مسجد آمد دید جایگاه نمازش را در صف اول گرفته‌اند. هرچه باخودش تلاش کرد که در صف دوم یا سوم بایستد دید نمی‌تواند. بعد فهمید این‌که سال‌ها صف اول می‌رفته، برای این بوده که خودش را به دیگران نشان دهد؛ لذا بیست‌سال نمازش را قضا کرد.

حالا این‌که سید می‌گوید من بعد از ۲۵ سال فهمیدم کارهایم ریایی نیست، بلکه برای خداست به‌خاطر این است که خلوص عالی را در خودش یافته است. این سید، همان سیدی است که قبل از عالم خلوص دوازده تا برنامه ارائه می‌دهد که سالک باید همه این‌ها را بگذراند تا به عالم خلوص کامل برسد.

بعد در عوالم خلوص چقدر باید کار کند تا مخلِص را مخلَص کند؛ یعنی خودش را خالصِ خالص کند. متوجه باشیم که هم راه باریک است و هم آسان. در کلام پیغمبرصل الله علیه و آله و سلم آمده: شریعت سهل و آسان است،{۶} ولی جاهایی از آن هم خیلی سخت و مشکل است. بالأخره انسان باید خودش را زیر و رو کند، آسان و سخت شریعت را ببیند.

چرا در سوره انشراح دو مرتبه ]اِنَّ مَع العُسرِ یُسراً[{۷} آمده است؟ برای این‌که شما یقین کنید که با هر سختی یک آسانی است. یک وقت فکر نکنید همیشه سخت است. سید بحر العلوم رحمه الله می‌گوید: من بعد از ۲۵ سال یقین کردم کارهایم برای خداست؛ پس انسان می‌تواند با خودش کار کند، بفهمد و تشخیص بدهد. شما هم این‌گونه با نفس و مقتضیات آن رفتار سازنده داشته باشید.

نباید انسان همیشه در حال خوف باشد و پیوسته بگوید من توفیقی ندارم، نمی‌توانم، نمی‌فهمم و من از همه بدترم. بعضی در این حرف‌ها خیلی اغراق می کنند. این‌ها بیشتر تعارف است؛ چون وقتی یک نفر به دیگری می‌رسد این حرف‌ها را می‌زند و می‌گوید من که کاری نکردم. چرا وقتی تنهاست با خودش حرف نمی‌زند؟

ما اصلاً این‌ها را نباید به زبان بیاوریم و برای افراد بگوییم. ما باید این حرف‌ها را پیش خدا بگوییم. از کجا معلوم این‌ها تعریف از نفس نباشد؟! همین‌ها که مرتب می‌گویند ما از همه بدتریم و کمتریم، چنین و چنانیم، با زبان، با آب و تاب این‌ کلمات را می‌گویند، نکند این‌‌ها می‌خواهند بگویند که ما بهتریم؟! خودش به ظاهر می‌گوید من بدترم،

ولی با همین چاپلوسی‌ها و با همین تعارف‌ها می‌خواهد خودش را خلاص کند و بگوید من بهترم! خدا همه این‌ها را می‌داند. ما خدا را نمی‌توانیم فریب بدهیم؛ لذا پیامبر صل الله علیه و آله و سلم در آن حدیث قدسی فرمود: «اَخلِصِ العَمَلَ فَاِنَّ النَاقِدَ بَصِیرٌ بَصِیرٌ»؛{۸} کارهایت را خالص کن زیرا بازرس عمل بسیار بینا و دقیق سنج است. چرا باید خودت را خالص کنی؟ چون کسی که نقد و بررسی می‌کند یک فرد بصیر است و اعمال و حرکات را زیر ذره‌بین دارد.

پی نوشت:

۱- لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب

۲- سیدبن طاووس، اقبال الأعمال، مناجات شعبانیه، ص۳۳۳٫

۳- وَاِمَّا ینزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیطَانِ نَزغٌ فَاستَعِذ بِااللَّهِ اِنَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛ و هر گاه وسوسه‏اى از شیطان به تو رسد، به خدا پناه بر که او شنونده و داناست. اعراف(۷) آیه ۲۰۰٫

۴- إِن تَتَّقُوا اللَّهَ یجعَل لَکُم فُرقانًا؛ اگر تقوای الهی پیشه کنید خداوند راه تشخیص حق از باطل و بصیرت برای شما قرار می‌دهد. انفال(۸) آیه ۲۲٫

۵- وَلَولَا فَضلُ اللَّهِ عَلَیکُم وَ رَحمَتُهُ مَا زَکَى مِنکُم مِن اَحَدٍ اَبَداً؛ و اگر فضل و رحمت الهى بر شما نبود، هرگز احدى از شما پاک نمى‏شد. نور(۲۴) آیه ۲۱٫

۶- قال النبی صل الله علیه و آله و سلم بُعِثتُ بِالشَرِیعَهِ السَهلَهِ السَمحَه؛ برای شریعت آسان مبعوث شده‌ام. ملاصدرا، شرح أصول کافی، ج‏۴، ص۳۶۴٫

۷- (آرى) مسلّماً با (هر) سختى آسانى است‏. انشراح(۹۴) آیه ۶٫

۸- بحارالانوار، ج ۱۳، ص ۴۳۱٫

منبع: کتاب چلچراغ سلوک در شرح رساله «لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب»، بخش اول: معرفتی اجمالی دربارۀ سلوکه- از تألیفات آیت الله حاج شیخ محمدصالح کمیلی خراسانی حفظه الله

علاقه‌مندان جهت خرید و مطالعه کتاب می توانند از طریق همین لینک اقدام فرمایند.

لینک کوتاه : https://www.komeily.com/?p=32381