27 آگوست, 2014

کد مطلب : 1026

ابن عربی

نکاتی درباره ابن عربی

خداوند درجات استاد علامه حاج سید محمد حسین طباطبائى صاحب المیزان را متعالى بفرماید که مى فرمود: شیخ یعنى محیى الدین عربى در فصوص مشت مشت آورد و در فتوحات دامن دامن.

بسم الله الرّحمن الرّحیم

علامه حسن زاده ونکاتی درباره ابن عربی، فصوص الحکم و فتوحات مکیه‌:

اما درباره فصوص الحکم و فتوحات مکیه ، باید گفت: «کل الصید فى جوف الفرا»؛

آیه الله مرحوم سید صدرالدین صدر قدس سره، در خاتمه کتاب شریف المهدى، که از مؤلفات خود آن جناب است، فرماید: «الخاتمه من الامور المستحسنه بل اللازمه ذکر الکتب و المؤلفات التى نقلنا منها، اداء لحق‌ صاحب الکتاب، بل هو اقرب الى سکون نفس القراء الکرام و اطمئنانهم عند مراجعه الکتاب وهاهى»:

پس از معرفى چند کتاب به ترتیب حرف تهجى «الفتوحات المکیه للعالم العارف المحقق الشیخ ابى عبدالله محیى الدین محمد بن على المعروف بابن عربى الحاتمى الطائى، و الحق انه کتاب مفید فى بابه لا اظن ان یصدر له ثان فى عالم المؤلفات»؛[۱]

آن که در آخر کلامش افاده فرمود که «لا اظن ان یصدر له ثان فى عالم المؤلفات»،کلامى محققانه است. و تاکنون نه تنها فتوحات مکیه بلکه هیچ یک از مصنفات شیخ در عالم مؤلفات مانند خود را ندیده است، بخصوص فصوص و فتوحات را باید از کرامات خاص به او دانست‌ «ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ»؛[۲]

آنکه مرحوم صدر فرمود: [المعروف بابن عربى‌] (مطابق با اکثر تذکره ها است، به اضافه ابن و عربى بدون تعریف، تا با حافظ مشهور قاضى ابوبکر محمد بن عبدالله اندلسى معروف به ابن‌العربى با تعریف، صاحب عارضه الاحوذى فى شرح الترمذى‌[۳]اشتباه نشود، چنانکه فیروز آبادى در آخر ماده ع رب قاموس گوید: «ابن العربى القاضى ابوبکر المالکى، و ابن عربى محمد بن عبدالله الحاتمى الطائى»؛

ولکن شعرانى در طبقات[۴]‌گوید: «و منهم الشیخ العارف الکامل المحقق المدقق احد اکابر العارفین بالله سیدى محیى الدین بن العربى رضى الله عنه، بالتعریف کما رایته بخطه الخ»؛

و بعضى فرموده اند: بیشتر در غرب به ابن العربى با الف و لام‌ و در شرق به ابن عربى بدون الف و لام شهرت یافته است تا با قاضى ابوبکر بن العربى اشتباه نشود.

این که در بعضى از نوشته ها اعرابى دیده مى شود از فعل غاغه به قصد استخفاف و اهانت است. و دور نیست که حذف حرف تعریف با اینکه به خط خودش با ذکر آنست از همین باب باشد، زیرا الف و لام دال بر تفخیم است. نظیر آنچه که شیخ اجل ابوالفتح کراجکى در کتاب تعجب‌ «۵۴» از عمل مخالفان اهل بیت نقل کرده است که:

«و من عجیب امرهم و ظاهر بغضهم لاهل البیت علیهم السلام انهم اذا ذکروا الامام الحسن بن على علیه‌السلام الذى هو ولد رسول الله و ریحانته و قره عینه و الذى نحله الامامه و شهد له بالجنه حذف من اسمه الالف و اللام و یقال حسن بن على و لا ولاده اولاد حسن استصغارا و احتقارا لذکره، ثم یقولون مع ذلک الحسن البصرى فیثبتون فى اسمه الالف و اللام اجلالاله و اعظاما و تفخیما لذکره و اکراما، و ذلک ان هذا البصرى کان متجاوزا عن ولایه اهل البیت علیهم السلام. الخ‌»؛

بسیارى از ارباب تراجم او را در فارسى عربى و در عربى به العربى ستوده اند، قاضى نور الله شهید در مجالس المؤمنین فرموده است: «اوحد الموحدین محیى الدین محمد بن على العربى الطائى الحاتمى الاندلسى قدس سره العزیز»؛

و آخوند مولى صدرا هم در اسفار با ذکر القاب و اوصافى به العربى نام مى برد و استادش ابوالفضائل علامه شیخ بهائى غالبا به ابن عربى، چنانکه در شرح حدیث سى و ششم اربعین فرموده است: «انه لیعجبنى کلام فى هذا المقام للشیخ العارف الکامل الشیخ محیى الدین بن عربى آورده فى کتاب الفتوحات المکیه، قال رحمه الله فى الباب الثلاثمائه و السته و الستین‌ من الکتاب المذکور ان لله خلیفه یخرج من عتره رسول الله صلى الله علیه و آله من ولد فاطمه علیها السلام. الخ»؛

و عبارات او را از باب مذکور فتوحات، در وصف حضرت بقیه الله(عج) و تتمه النبوه امام زمان مهدى موعود منتظر علیه السلام نقل کرده است.

و در قریب به آخر دفتر سوم کشکول‌ فرماید:

«من الجزء الثالث من کتاب الفتوحات المکیه لجمال العارفین الشیخ محیى الدین بن عربى قال اتفق العلماء على ان الرج‌لین من اعضاء الوضوء. الخ»؛

و نیز در اواخر همان دفتر فرماید:

«هذه کتابه کتبها العارف الواصل الصمدانى الشیخ محیى الدین بن عربى الخ»؛و در دفتر اول‌ گوید:«الشیخ محیى الدین بن عربى قدس الله روحه بان العزاء و بان الصبر الخ»؛

تنى چند از اساتید بزرگوار ما رضوان الله تعالى علیهم که در نجف اشرف از شاگردان نامدار اعجوبه دهر، آیه الله العظمى، عارف عظیم الشان، فقیه مجتهد عالی مقام، شاعر مفلق و صاحب مکاشفات و کرامات، جناب حاج سید میرزا على آقاى قاضى تبریزى بوده اند که شرح حال ایشان در طبقات اعلام الشیعه تالیف علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى‌[۵] فى الجمله مذکور است، این اساتید براى ما از مرحوم قاضى حکایت مى کردند که آن جناب مى فرمود:

بعد از مقام عصمت و امامت، در میان رعیت احدى در معارف عرفانى و حقائق نفسانى در حد محیى الدین عربى نیست و کسى به او نمى رسد. و نیز فرمود که ملاصدرا هر چه دارد از محیى الدین دارد و در کنار سفره او نشسته است.

***

فصوص الحکم و فتوحات مکیه‌

صاحب فصوص و فتوحات‌ را تالیفات بسیار در عرفان و غیره است که بیش از هشتصد مجلد کتب و رسائل وى را عثمان یحیى در دو مجلد به فرانسه، فهرست‌ کرده است. از جمله مؤلفات او تفسیر کبیر قرآن مجید است در نود مجلد و بعضى گفته اند نود و پنج مجلد. از کلمات بلند او در وصف قرآن کریم این است که در کتاب «الدر المکنون فى علم الحروف» فرموده است:

«القرآن یاتى یوم القیمه بکرا و اعلم ان علم التکسیر عزیز و نهایه علم التکسیر هو الجفر الجامع فتامل الى سر قدره الله تعالى کیف اودع جمیع العلوم فى هذه الحروف التى عددها ۲۸، و کیف هذا العدد الیسیر یصل الى هذا الحد الذى لا یمکن حصره. ولو وضع الجفر مخمسا لما حصر ابد الابدین فکیف لو وضع مسدسا او اکثر من ذلک فسبحان الله العلیم و هذا العلم کله خرج من تکسیر رباعى و فیه علم الاولین و الاخرین فاذا علمت ذلک فما یکون مودوعا فى الکتاب المجید لا یاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه تنزیل من حکیم حمید و لذلک یاتى یوم القیامه بکرا لا یعلم تاویله الا الله فسبحان العلیم من لا یحیط بعلمه سواه و لا یعلم قدره غیره»؛

نسبت فصوص به فتوحات نظیر نسبت شواهد ربوبیه به اسفار در حکمت متعالیه، و نسبت اشارات به شفاء در حکمت مشاء است. و در هر عصرى او حدى از علماء، قادر فهم و تدریس فصوص و فتوحات است.

در این صُحُف مکرمه سخن از انبیاء و مرسلین و کلام حق سبحانه از قرآن مجید در وصف آنان عنوان مى شود که بحث و استنباط از جهت ولایت آنان است نه از حیث نبوت و رسالت آنان و بعباره اخرى، سخن‌ در نبوت مقامى است نه نبوت تشریعى.

در فصوص الحکم از بیست و هفت کلمه تامه الهیه سخن به میان آورده است که مراد بیست و هفت کلمه نوعیه است نه شخصیه، زیرا که هر سالک ولى در حد و قدر خود به حکمى از احکام یکى از آن انواع نوریه محکوم و منسوب است که از آن تعبیر به مشهد و یا مشرب، و یا عیسوى مشهد و مشرب است و هکذا چنانکه در فص عیسوى درباره عارف بسطامى گوید: «نفخ فى النمله التى قتلها فحییت فعلم عند ذلک بمن ینفح فنفخ فکان عیسوى المشهد»؛

فصوص الحکم را به عربى و فارسى شروح بسیار است که شرح علامه قیصرى کتاب درسى شده است. علماى متاخر بر آن تعلیقات و حواشى بسیار دارند، مثل حواشى آقا میرزا محمد رضاى قمشه اى و حواشى میرزا هاشم اشکورى و حواشى مرحوم استاد میرزا سید ابوالحسن رفیعى قزوینى، و حواشى استاد آقا میرزا احمد آشتیانى و غیرهم. و این کمترین علاوه بر تصحیح و تعلیقات بر شرح قیصرى، یک دوره فصوص الحکم را به فارسى شرح کرده است و تاکنون دو دوره کامل به تدریس آن توفیق یافته است.

شرح علامه قیصرى بسیار مفید و کثیر الفروع است و حائز اهمیتى بسزا در مسائل عرفانى است و دوازده مقدمه اى که بر آن نوشته است خود به منزله مدخلى در مسائل صُحُف عرفانى است.

فتوحات مکیه در میان مؤلفات عرفانى ابن عربی، ام الکتاب او است و آن پانصد و شصت باب است که هر باب آن، خود یک کتاب است. باب سیصد و شصت و ششم آن درباره حضرت بقیه الله قائم آل محمد مهدى موعود (صلوات الله علیهم اجمعین‌) است.

ابوالفضائل علامه شیخ بهائى در خاتمه حدیث سى و ششم کتاب اربعین، قسمتى از کلام او را از همین باب فتوحات به این عنوان نقل مى کند:

«خاتمه انه لیعجبنى کلام فى هذا المقام للشیخ العارف الشیخ محیى الدین بن عربى اورده فى کتاب الفتوحات المکیه قال رحمه الله فى الباب الثلا ثمائه و السته و الستین من الکتاب المذکور: ان لله خلیفه یخرج من عتره رسول الله صلى الله علیه و آله من ولد فاطمه علیها السلام، الخ»؛

و در چند جاى فتوحات اظهار مى دارد که به حضور امام قائم (علیه السلام) تشریف یافته است از جمله در آخر باب بیست و چهارم آن گوید:

«و للولایه المحمدیه المخصوصه بهذا الشرع المنزل على محمّد ختم خاص هو المهدى، و قد ولد فى زماننا و رایته ایضا و اجتمعت به و رایت العلامه الختمیه التى فیه فلا ولى بعده الا و هو راجع الیه کما انه لا نبى بعد محمّد صلى الله علیه و آله و سلم الا و هو راجع الیه. انتهى ملخصا»؛

و از آن جمله در جواب سؤال سیزدهم باب هفتاد و سوم آن گوید:«و اما ختم الولایه المحمدیه فهو لرجل من العرب من اکرمها اصلا و بدءا و هو فى زماننا الیوم موجود عرفت به فى سنه خمس و تسعین و خمسمائه و رایت العلامه التى قد اخفاها الحق فیه عن عیون عباده و کشفها لى بمدینه فاس حتى رایت خاتم الولایه منه و هى خاتم النبوه المطلقه لا یعلمها کثیر من الناس و قد ابتلاه الله باهل الانکار علیه فیما یتحقق به من الحق فى سره من العلم به، الخ»؛

و به همین منوال و مضمون در چند جاى دیگر فتوحات مکیه مطالبى دارد و رساله «شق الجیب» را به خصوص درباره حضرت مهدى (علیه السلام) نوشته است. و در اول باب بیست و نهم فتوحات گوید:

«اعلم ایدک الله انا روینا من حدیث جعفر بن محمد الصادق عن ابیه محمد بن‌ على عن ابیه على بن الحسین عن ابیه الحسین بن على عن ابیه على بن ابى طالب عن رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم قال مولى القوم منهم»؛

در فتوحات و دیگر آثار وى چون رساله «الدر المکنون فى علم الحروف»، و رساله «مفتاح الاسرار» در علم جفر و حروف و «انشاء الدوائر» و غیرها شواهد بسیار بر تشیع و امامیه اثنا عشریه بودن او است که نقل آنها خود مستلزم تدوین رساله اى خواهد بود.

مرحوم فاضل آقا سید صالح خلخالى شارح مناقب منسوب به محیى الدین که از اعاظم تلامذه مرحوم جلوه است و شرح حال او در الماثر و الاثار تالیف فاضل مراغى آمده است[۶]در شرح مذکور از استادش میرزا سید ابوالحسن جلوه نقل مى کند که سید استاد گوید:

از جمله اشخاصى که در باب تشیع شیخ اقدام بلیغ داشته اند، قاضى سعید قمى بوده که در کتاب شرح اربعین خود کلماتى را که صریح در تشیع شیخ است از کتاب فتوحات مکیه التقاط نموده و در آنجا مندرج ساخته است.

در دیباچه فصوص فرماید:

«و سالت الله ان یجعلنى فیه و فى جمیع احوالى من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان، و ان یخصنى فى جمیع ما یرقمه بنانى و ینطق به لسانى و ینطوى علیه جنانى بالالقاء السبوحى و النفث الروحى فى الروع النفسى بالتایید الاعتصامى فما القى الا ما یلقى الى و لا انزل فى هذا المسطور الا ما ینزل به، و لست بنبى و لا رسول و لکنى وارث و لاخرتى حارث»؛

و به همین مضمون درباره فتوحات مکیه، در باب سیصد و هفتاد و سه، گوید:

«فوالله ما کتبت منه حرفا الا عن املاء آلهى و القاء ربانى او نفث روحانى فى روع کیانى مع اننا لسنا برسل مشرعین و لا انبیاء مکلفین بکسر اللام و انما قلنا ذلک لئلا یتوهم متوهم انى و امثالى ادعى النبوه لا و الله ما بقى الا میراث و سلوک على مدرجه محمد رسول الله (ص) الخ‌»؛[۷]

چنان که درباره خود گفته است نه نبى است و نه رسول بلکه خود را وارث خاتم صلى الله علیه و آله و سلم مى داند که العلماء ورثه الانبیاء. ثقه الاسلام کلینى در کتاب علم کافى به اسنادش از ابى البخترى از ابى عبدالله علیه السلام گوید:

«ان العلماء ورثه الانبیاء و ذاک ان الانبیاء لم یورثوا درهما ولادینارا وانما اورثوا احادیث من احادیثهم فمن اخذ بشى ء منها فقد اخذ حظا وافرا».الحدیث.

و این چنین عالم وارث معصوم نیست و امکان خطاء در کلام و منام و کشف و شهود وى مى‌رود.

وانگهى عبدالوهاب شعرانى‌ در چند جاى کتاب کبریت احمر و کتاب یواقیت و جواهر تنصیص نموده است که معاندین در فصوص و فتوحات، دست نموده اند تا شیخ اکبر محیى الدین عربى را بد نام کنند و چندین موارد مدسوس را نام برده و در ابتداى یواقیت در این موضوع به تفصیل بحث کرده است و مى گوید نسخه اى یافتیم که از روى نسخه شیخ استنساخ شده بود و در آن موارد مشکوک ندیده ایم.

از جمله سخن ایشان این است:

«و قد توقفت حال الاختصار فى مواضع کثیره منه لم یظهر لى موافقتها لما علیه اهل السنه و الجماعه فحذفتها من هذا المختصر حتى قدم علینا الاخ العالم الشریف شمس الدین السید محمد بن السید ابى الطیب المدنى‌ فذاکرته فى ذلک فاخرج الى نسخه من الفتوحات التى قابلها على النسخه التى علیها خط الشیخ محیى الدین نفسه بقونیه فلم ار فیها شیئا مما توقفت فیه و حذفته، فعلمت ان النسخ التى فى مصر الان کلها کتبت من النسخه التى دسوا على الشیخ فیها ما یخالف عقائد اهل السنه و الجماعه کما وقع له ذلک فى کتاب الفصوص و غیره»؛

منبع: عرفان و حکمت

۱- المهدى، (طبع بیروت)، ص ۲۴۵

۲- سوره جمعه،‌آیه ۴

۳- تاریخ ابن خلکان، (چاپ سنگى) ج ۲، ص ۶۴

۴- طبقات، (چاپ مصر) ج ۱، ص ۲۵۱

۵- اعلام الشیعه، جزء اول، ص ۱۵۶۵

۶- الماثر و الاثار، ص ۱۸۵

۷- الماثر و الاثار، ص ۱۸۵

لینک کوتاه : https://www.komeily.com/?p=1026