برشی از کتاب عرفان اهل بیتی

کیفیت ذکر گفتن

نباید این نفست را به غیر از آن چیزهایی که خداوند دستور و رهنمود داده، مشغول کنی؛ چون تو مأمور و بندۀ خداوند هستی، نیامده‌ای که در این‌جا به‌جای خداوند، خدایی کنی؟

کیفیت ذکر گفتن

امام صادق علیه السلام دربارۀ کیفیت به‌زبان آوردن ذکر، می‌فرماید: «لَا تُحَرِّکْهُ إِلَّا بِإِشَارَهِ الْقَلْبِ وَ مُوَافَقَهِ الْعَقْلِ وَ رِضَى الْإِیمَانِ»؛ {۱} نباید زبان را این‌طرف و آن‌طرف ببری و با اذکار خداوند بازی کنی و خداوند را مسخره کنی. نباید زبان را به حرکت درآورد مگر با سه کار:

۱- با اشارۀ دل؛

۲- با موافقت اندیشه، تفکر و تعقل؛

۳- با رضایت ایمان ذاتی به پروردگار.

اگر خداوند را با خشنودی و شادیِ ایمانی یاد کنیم و لذت ببریم، این می‌شود ذکر کامل، حقیقی، صحیح و مستقیم و الّا اذکاری که این‌گونه نباشد، از جادۀ استقامت و تعظیم خداوند دور است. «فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى عَالِمٌ بِسِرِّکَ وَ جَهْرِکَ»؛ مگر نمی‌دانی خداوند به آن‌چه در ضمیر و باطن و امور پنهانی دل شما و هم‌چنین آن‌چه در آشکارت می‌گذرد آگاه است؟ با چنین خدایی که از ظاهر و باطن ما آگاه است و از همۀ نیت‌ها و حرکت‌های ما خبر دارد، چطور باید تعامل کرد؟

«وَ هُوَ عَالِمٌ بِمَا فِی الصُدُورِ فَضلاً عَن غَیرِهِ»؛ خدای بزرگ به آن‌چه در سینه‌های بندگانش می‌گذرد، عالم و آگاه است، چه برسد به چیزهایی که در ظاهر می‌گذرد، آن‌ها را نیز به طریق اولی می‌داند؛ هر دو را می‌داند. ما به چنین خدایی اعتقاد داریم، هرچند ممکن است اعتقاد ما به عینیّت و به باور کامل نرسیده باشد، ولی از لحاظ علمی و استدلالی می‌دانیم خدایی داریم که ظاهر و باطن ما را می‌داند. با این خداوند چگونه باید رفتار کنیم؟

«وَ کُنْ کَالنَّازِعِ رُوحُهُ أَوْ کَالْوَاقِفِ فِی الْعَرْضِ الْأَکْبَرِ»؛ اگر می‌خواهی نماز بخوانی، ذکر خدا یا ذکر اربعین بگویی یا در هر ذکری که می‌خواهی به خدا توجه کنی، باید یکی از این دو حال را داشته باشی:

۱- یا خود را در ساعتی فرض کنی که روحت از بدنت بیرون می‌آید؛ یعنی «حالت احتضار». محتضر و احتضار به معنای حاضر دیدن خداوند است. باید خود را به‌گونه‌ای ببینی که داری می‌میری و می‌خواهی از دنیا بروی؛ چه‌طور در آن حال به خداوند متصل می‌شوی؟

۲- یا آن‌که خود را در موقع ذکر گفتن این‌گونه فرض کنی: «کَالْوَاقِفِ فِی الْعَرْضِ الْأَکْبَرِ»؛ خود را در حالی که اعمالت در روز محشر، عرضه شده است ببینی. در آن روز بزرگ، در محشر ایستاده‌ای و خود را در محکمۀ عدل الهی عرضه می‌کنی و می‌خواهی اعمالت را با خداوند تصفیه کنی. چنین حالی را باید قبل از ورود به نماز و «ذکر»، با تأمل و تفکر به دست آوری و بعدازآن، نماز یا ذکر را شروع کنی.

«غَیْرَ شَاغِلٍ نَفْسَکَ عَمَّا عَنَاکَ بِمَا کَلَّفَکَ بِهِ رَبُّکَ فِی أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ وَعْدِهِ وَ وَعِیدِهِ»؛ خداوند تکلیفاتی را برای تو قرار داده است؛ امری کرده است و باید آن مأمورٌبه را انجام دهی؛ مثلاً می‌گوید: روزه بگیر یا نماز بخوان یا هر امر مستحب یا واجبی، فرقی نمی‌کند یا از چیزی نهی کرده که یا نهی تحریمی است یا نهی کراهتی؛ یا وعده‌ای داده است، مثل این‌که خداوند فرموده اگر چنین کاری را انجام دهی، به تو چنین پاداشی خواهم داد؛ یا وعید داده است؛ یعنی تهدید کرده است که مثلاً اگر فلان کار را انجام دادی، تو را به عذاب خودم گرفتار می‌کنم. موارد امر، نهی، وعده و وعید، تکلیف‌ها و احکامی است که از جانب خداوند در قرآن کریم، در احادیث اهل بیت علیهم السلام و رسالۀ احکام آمده است و می‌دانیم چنین مواردی را داریم. وقتی شما می‌خواهی این موارد را انجام دهی، باید تمام حواست مشغول این امور باشد و فکرت جای دیگری نرود. «غَیْرَ شَاغِلٍ نَفْسَکَ»؛ نباید نفست را مشغول کنی به چیزی غیر از چیزهایی که خدا در آن‌ها امری یا نهی‌ای به تو کرده و وعده‌ای یا وعیدی به تو داده است و فرموده این کار را بکن و آن کار را نکن، بلکه باید مشغول تکالیف دینی و دستورات شرعی خودت باشی. «وَ لَا تَشْغَلْهَا بِدُونِ مَا کَلَّفَ بِهِ رَبُّکَ»؛ نباید این نفست را به غیر از آن چیزهایی که خداوند دستور و رهنمود داده، مشغول کنی؛ چون تو مأمور و بندۀ خداوند هستی، نیامده‌ای که در این‌جا به‌جای خداوند، خدایی کنی؟

«وَ اغْسِلْ قَلْبَکَ بِمَاءِ الْحُزْنِ وَ الْخَوْفِ»؛ حالا ما این دل را چگونه متوجه کنیم؟ امام صادق علیه السلام می‌فرماید: باید ذهن، فکر و دلت را با آب اشکِ ترس و بیم از خداوند که در دل اهل سلوک و اهل الله پیدا می‌شود، بشویی.

«وَ اجْعَلْ ذِکْرَ اللَّهِ تَعَالَى مِنْ أَجْلِ ذِکْرِهِ تَعَالَى إِیَّاکَ»؛ اگر می‌خواهی خدا را یاد کنی، اول از همه باید سراغ یاد خداوند بروی و این را به خود بفهمانی که اگر او مرا دوست نمی‌داشت، مرا در این راه نمی‌آورد. او مرا دوست دارد که مرا هدایت کرده و به من دستور نماز داده است. در ابتدا او شما را یادکرده و سپس شما او را یاد می‌کنید. یاد شما بعد از یاد خداست. این‌جاست که باید توجه اولیّه به‌سوی او باشد. «فَإِنَّهُ ذَکَرَکَ وَ هُوَ غَنِیٌّ عَنْکَ»؛ اول خداوند بنده را یاد می‌کند، با این‌که از همه بی‌نیاز است و در حقیقت می‌فرماید: ای بندۀ من! بیا که من شما را دوست دارم، بندۀ من هستی، به‌طرف من بیا. این را خداوند می‌گوید. اگر خداوند این نفَس را به شما نمی‌دمید و این قوّت بدنی و این زبان را نمی‌داد، آیا می‌توانستی خداوند را یاد کنی؟

«فَذِکْرُهُ لَکَ أَجَلُّ وَ أَشْهَى وَ أَثْنَى وَ أَتَمُّ مِنْ ذِکْرِکَ لَهُ وَ أَسْبَقُ»؛ این‌که اول او از بنده‌اش یاد کرده خیلی بالاتر، لذیذتر، تمام‌تر و سابق‌تر است؛ یعنی قبل از وجود شما، او شما را به وجود آورد. چه کسی شما را خلق کرد؟ چه کسی شما را آفرید؟ پس نعمت‌ها و یاد او، قبل از یادی است که شما از او می‌کنید؛ بنابراین نمی‌خواهد بر خداوند منّت بگذاری که من او را یاد می‌کنم. باید دائماً متذکر باشی که او شما را به‌سوی خود آورد و هدایت کرد.

پی نوشت:

۱- مصباح الشریعه

منبع: کتاب عرفان اهل بیتی در شرح «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه»، فصل پنجم: ذکر– از تألیفات آیت الله حاج شیخ محمدصالح کمیلی خراسانی حفظه الله

علاقه‌مندان جهت خرید و مطالعه کتاب می توانند از طریق همین لینک اقدام فرمایند.

لینک کوتاه : https://www.komeily.com/?p=31512