2 نوامبر, 2025

کد مطلب : 33357

برشی از کتاب مشکات دل

ویژگی‌های اولیای الهی از دیدگاه حضرت امام علی (علیه السلام)

یکی از مهم‌ترین ثمرات مبارزه با نفس، کنار رفتن حجاب‌های ظلمانی و ظاهر شدن فضائل است که طی آن کم‌کم شناخت و معرفت نفس برای انسان حاصل می‌شود؛ از این‌رو بزرگان این طریقت، تأکید ویژه‌ای بر مبارزه با نفس و کسب معرفت از این طریق داشتند.

گفتار سیزدهم: ویژگی‌های اولیای الهی

در این‌ مطلب صفات دوستان خدا را از دیدگاه امیرمؤمنان امام علی (علیه السلام) شرح می‌دهیم. شایسته است خودمان را محک زده و ببینیم چقدر از این صفات در ما وجود دارد؟

۱٫ نگاه باطنی

«إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ هُمُ الَّذِینَ نَظَرُوا إِلَى بَاطِنِ‏ الدُّنْیا إِذَا نَظَرَ النَّاسُ إِلَى ظَاهِرِهَا»؛[۱] دوستان خدا کسانی هستند که وقتی مردم به ظاهرِ دنیا چشم دوخته‌اند، ایشان به باطن آن می‌نگرند. ولیّ خدا به جای غوطه‌ور شدن در ظواهر دنیا، با چشم حقیقت‌بین خود زر و زیورهای آن را ابزار آزمایش الهی می‌بیند، در حالی که چشم ظاهربین مردم را همین ظواهر و مادیات و زرق و برق زندگی دنیوی پر کرده و از دغدغۀ خوراک، پوشاک و برآوردن مشتهیّات نفسانی و تمایلات شیطانی فراتر نمی‌روند. خداوند دربارۀ چنین انسان‌هایی می‌فرماید:

«یعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَهِ هُمْ غَافِلُونَ»؛[۲] از زندگى دنیا ظاهرى را می‌شناسند و حال آن‌که از آخرت غافلند.

نگاه سالک نباید مانند عوام به ظاهر دنیا باشد، بلکه باید مثل اولیای خدا به باطن دنیا و حقایق و هدف اصلی خلقت نگاه کند.

۲٫ پرداختن به آخرت

«وَاشْتَغَلُوا بِآجِلِهَا إِذَا اشْتَغَلَ النَّاسُ بِعَاجِلِهَا»؛[۳] هنگامی که مردم به منافع زودگذر دنیا مشغول هستند، ایشان به سرانجام دنیا نظر دارند. دغدغۀ اولیای الهی به جای صرف شدن در زندگی دو روزۀ دنیا، به آینده معطوف است و قبل از این‌که مشکلات دنیا آن‌ها را دربر گیرد، با آینده‌نگری و عاقبتی که از دنیا می‌شناسند، خود را حفظ می‌کنند، در حالی‌که مردم چنان به مسائل زودگذر دنیا مشغول می‌شوند که با اندکی رو آوردن دنیا خوشحال و با اندکی پشت کردن آن ناراحت می‌شوند. حتی نگاه برخی به مسائل و مشکلات به اندازه‌ای کوچک و محدود است که دست به خودکشی می‌زنند. سالکان حقیقی راه خدا هر مقدار هم مشکلاتشان زیاد باشد، به سراغ محبوبشان می‌روند و دردشان را به او می‌گویند؛ برای این‌که هدف و مقصد حقیقی سالک، خداست و لذا دیگر نباید مثل بقیۀ مردم از مشکلات زندگی، کار و مسائل زناشویی شکوه و گلایه داشته باشد؛ مثلاً بیشتر مردم فرزند زیاد را موجب گرفتار شدن در تأمین هزینه‌های زندگی می‌دانند و از این‌که فرزند بیشتری داشته باشند پرهیز می‌کنند، در حالی‌که سالک وقتی هدفش را معرفت حق قرار داده، باید آن‌قدر به خدا توکل و اعتماد داشته باشد که روزی را مطلقاً از او بداند و از فرزندآوری هراسی نداشته باشد و گرنه چه فرقی با سایر مردم دارد؟! مگر خداوند؟عز؟ نفرموده است:

«وَمَا مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا»؛[۴] و هیچ جنبده‌ای در زمین نیست، مگر این‌که روزیِ او برخداست.

نگرانی برای کسانی است که در این راه نبوده و از یاد خداوند در غلفت فرو رفته‌اند. این‌ها بر اساس فرمودۀ پروردگار متعال گرفتار زندگی سخت و تنگی خواهند شد:

«وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنْکًا وَنَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَهِ أَعْمَى‏»؛[۵] و هر کس از یاد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور مى‏کنیم.

تنگی و سختی برای برخی در مسائل مادی اتفاق می‌افتد؛ یعنی چون از یاد خدا غافل هستند، خداوند آن‌ها را به سختی می‌اندازد، شاید به سوی او برگردند و برای برخی به دلیل غفلت و دوری از خدا و افتادن در گناهان گوناگون نوعی فشار و تنگی را در زندگی خود حس می‌کنند، در حالی که شاید از نظر مالی، متمکن و ثروتمند باشند، ولی برای سالک الی الله که از جمله وظایفش مراقبه، رعایت تقوای الهی و توکل بر خداست، خداوند راه خروج از گرفتاری‌ها را بر او هموار کرده و روزی او را از جایی که حساب نمی‌کند عطا می‌فرماید:

«وَمَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَیرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ وَمَنْ یتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»؛[۶] هر کس تقوای الهی پیشه کند، (خداوند)‌ برای او راه خروج (از مشکلات) قرار می‌دهد؛ و او را از جایی که گمان نمی‌برد روزی می‌دهد، و کسی که بر خدا توکل کند، خدا برایش کافی است.

نکتۀ قابل ذکر این‌که اگر سالک علی‌رغم داشتن توکل و تقوای الهی باز هم احساس کرد گرفتار مشکلات است، باید بداند که این سختی و مشکلات برای او امتحان الهی است که مایۀ پیشرفت و ترقی معنوی باطنی او خواهد بود.

۳٫ کشتن نفس اماره

«فَأَمَاتُوا مِنْهَا مَا خَشُوا أَنْ یمِیتَهُمْ»؛[۷] پس آن‌چه را که از دنیا می‌‏ترسیدند آنان را بمیراند، میراندند. اولیای الهی هواهای نفسانی خود را قبل از آن‌که به هلاکتشان بیندازد، از بین می‌برند و در دل فقط هوای خدا را دارند. این‌ها هشدار پیامبر خدا (صل الله علیه و آله و سلم) را که فرموده‌اند: «أَعْدَى‏ عَدُوِّکَ‏ نَفْسُکَ الَّتِی بَینَ جَنْبَیک‏»[۸] سرلوحۀ زندگی خویش قرار داده‌اند و به مبارزه با نفس رفته و هواهای نفسانی خود را کشته‌اند.

سر بریدن چیست کشتن‏ نفس‏ را

در جهاد و ترک گفتن نفس را[۹]

اى شهان کشتیم ما خصم برون‏

ماند خصمى زو بتر در اندرون

کشتن این، کار عقل و هوش نیست

شیر باطن سخرۀ خرگوش نیست

چون که واگشتم ز پیکار برون

روى آوردم به پیکار درون‏

قوت از حق خواهم و توفیق و لاف‏

تا به سوزن بر کنم این کوه قاف‏

سهل شیرى دان که صف‌ها بشکند

شیر آن است آن که خود را بشکند‏[۱۰]

۴٫ ترک دنیا

ویژگی دیگری که حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) از دوستان خدا بیان می‌فرماید این است: «وَتَرَکُوا مِنْهَا مَا عَلِمُوا أَنَّهُ سَیتْرُکُهُمْ»؛[۱۱] از دنیا آن‌چه را که دانستند به زودى آنان را رها کند، رها کردند. این‌ها می‌دانند هر چقدر دل‌بستگی به دنیا بیشتر باشد، ترک آن سخت‌تر است؛ چون کسی که یک عمر به جای محبت خداوند، محبت و علاقۀ شدید به اموال، فرزندان، تجملات و زرق و برق زندگی مادی را در دل خود جای دهد، چطور می‌تواند هنگام فرا رسیدن اجلش به راحتی از این‌ها چشم بپوشد؟ اما اولیای الهی چون نگاهشان به باطن و آیندۀ دنیاست، به آن دل نمی‌بندند و قبل از گرفتار شدن به اقبال و ادبارهای دنیوی، آن را ترک می‌گویند و شب و روز تنها با معشوق خود عشق ورزیده و فقط با او معامله می‌کنند.

ترک‏ دنیا کن چو مرد کاردان‏

چون که واقف گشته از مکر جهان

این جهان با کس ندارد الفتى

چون که الفت داشت دارد نفرتى‏

این جهان را ترک گیر اى مرد خاص

تا شوى از این غم دنیا خلاص

از غم دنیا تو خود را پاک کن

هم‌چو عیسى سیر در افلاک کن‏[۱۲]

۵٫ بی‌ارزش دانستن مادیات

«وَرَأَوُا اسْتِکْثَارَ غَیرِهِمْ مِنْهَا اسْتِقْلَالًا وَدَرَکَهُمْ لَهَا فَوْتاً»؛[۱۳] افزون‌طلبی دیگران را از دنیا کم شمردند و دست‌یابی آنان را به دنیا زودگذر دانستند. اولیای خدا به دیگران نگاه کرده، تجارت و اقتصاد و توسعۀ مادی و دنیوی در نظرشان بی‌ارزش جلوه می‌کند. مردم خیال می‌کنند هرچقدر در راه جمع کردن مال و سود فراوان، خانۀ‌ بزرگ‌تر، رفاه بیشتر، ماشین، ویلا و تجملات بیشتر زندگی تلاش کنند، باعث بزرگی و عزّت و کمال آن‌هاست. دل‌مشغولی‌ها و افزون‌طلبی‌های مادی و دنیوی، انسان را از یاد خدا غافل می‌کند تا این که وارد قبر شود و آن‌وقت خواهد فهمید که چگونه سرمایۀ عمرش را در بازیچۀ دنیا از دست داده است. قرآن کریم در آیات فراوانی تذکّر می‌دهد که ای انسان! مراقب باش زرق و برق دنیا تو را فریب ندهد:

«یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا وَلَا یغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»؛[۱۴] اى مردم! وعده خداوند حقّ است؛ مبادا زندگى دنیا شما را بفریبد و مبادا شیطان شما را فریب دهد و به (کرم) خدا مغرور سازد.

امام صادق(علیه السلام) هم فرمودند:

«مَنْ أَصْبَحَ وَأَمْسَى وَالدُّنْیا أَکْبَرُ هَمِّهِ‏ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَى الْفَقْرَ بَینَ عَینَیهِ وَشَتَّتَ أَمْرَهُ وَلَمْ ینَلْ مِنَ الدُّنْیا إِلَّا مَا قَسَمَ اللَّهُ لَه‏»؛[۱۵] هر کس روز و شب کند و بزرگ‌ترین همّ و غمش دنیا باشد، خداوند متعال فقر را جلوی چشمش قرار داده و کارش را پریشان می‌سازد و به‌جز آ‌ن‌چه روزی او کرده به دنیا دست پیدا نمی‌کند.

به همین جهت، کسانی که دغدغۀ شب و روزشان دنیا و مادیات است، هر چقدر به دنبال دنیا می‌دوند، یا دنیا از آن‌ها گریزان است و هیچ وقت به مال و ثروت نمی‌رسند یا اگر هم به ثروت برسند، طمعشان هر روز بیشتر شده و از کم شدن مال خود بیم‌ناک هستند. این همه نزاع و دعواها، آدم‌کشی‌ها، جنایت‌ها و لشکرکشی‌ها برای این است که انسان‌های مادی به دنبال تکاثر و کثرت‌طلبی دنیوی هستند و چون از خدا غافل بوده و به گناهان کبیره و مفاسد بزرگ مشغول می‌باشند، همۀ مال و ثروت خود را صرف لهو و لعب و غرق شدن بیشتر در گرداب دنیا می‌کنند. چنین افرادی مصداق این آیۀ شریفه‌اند که خداوند متعال به پیامبرش می‌فرماید:

«لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یعْمَهُونَ»؛[۱۶] (ای پیامبر!) به جان تو سوگند، آنان در مستی خود فرو رفته و سرگردان بودند.

اولیای خدا به جهت شناخت و معرفتی که از حقیقت خلقت انسان دارند، می‌دانند که این افزون‌طلبی‌های دنیوی مردم در برابر آن کمال و عظمتی که خداوند برای انسان‌ها در نظر گرفته، خیلی کوچک و بی‌ارزش است؛ بنابراین سالک هم باید چشمش را از آ‌ن‌چه در نزد مردم دنیا ارزش است ببندد و رسیدن به کمال، معرفت و وصال حق تعالی را به کالای پست و بی‌ارزش دنیا نفروشد.

۶٫ مخالف باورهای مردم

«أَعْدَاءُ مَا سَالَمَ النَّاسُ وَسَلْمُ‏ مَا عَادَى النَّاسُ»؛[۱۷] اولیای خدا با آن‌چه مردم دوست دارند دشمن هستند و آن‌چه مردم با آن دشمنی دارند در صلح هستند. هر چیزی که اهل دنیا برآن اتحاد و توافق داشته و زندگی مسالمت‌آمیزی با آن دارند، اولیای الهی با آن دشمنی دارند. مردم با لذت‌های نفس، تکاثر و زندگی دنیایی در صلح هستند، ولی اولیای خدا دشمن لذت‌های نفسانی و تکاثر می‌باشند. در مقابل، آن‌چه از امور معنوی، اخروی، علوم و معارف الهی که مردم، آگاهانه یا ناآگاهانه با آن دشمن هستند، اولیاء الله به آن‌ها رغبت دارند. دنیاطلبان و غافلان از یک طرف به مال، ثروت، شهرت و شهوت، محبت می‌ورزند و با اهل دنیا دوست و هم‌دل هستند و از طرف دیگر نسبت به نماز، روزه، معنویت و راه خدا اکراه و ادبار دارند و با اهل معنویت دشمن هستند.

۷٫ تعامل با قرآن

«بِهِمْ عُلِمَ الْکِتَابُ وَبِهِ عَلِمُوا»؛[۱۸] کتاب خدا به وسیلۀ ایشان شناخته شده و آن‌ها نیز با قرآن می‌شناسند. همان‌طور که پیامبر خدا (صل الله علیه و آله و سلم) و معصومان(علیهم السلام) واسطۀ شناساندن قرآن به مردم هستند، اولیای الهی نیز به دلیل عمل به قرآن، افعال و اخلاق و احوالشان باعث شناساندن قرآن خواهد شد، ضمن این‌که توشۀ علمی خود را هم از قرآن می‌گیرند. «وَبِهِمْ قَامَ الْکِتَابُ وَبِهِ قَامُوا»؛ قرآن به وسیلۀ ایشان پا برجاست و ایشان هم به وسیلۀ قرآن پا برجایند. تعامل اولیای خدا با قرآن، دو طرفه است. قرآن کریم به واسطۀ دوستان خدا در جامعه پیاده شده و پابرجا می‌ماند و اولیاء الله هم با قرآن پابرجا هستند.

۸٫ بالاترین خوف و رجا

«لَا یرَوْنَ مَرْجُوّاً فَوْقَ مَا یرْجُونَ وَلَا مَخُوفاً فَوْقَ مَا یخَافُون‏»؛[۱۹] چیزی بالاتر از آن‌چه بدان امیدوارند و چیزی ترساننده‌تر از آن‌چه ایشان از آن می‌ترسند، نمی‌بینند. انس عملی با قرآن و متخلّق شدن به اخلاق قرآنی و الهی باعث می‌شود اولیای خدا به هیچ چیز بالاتر از خداوند امیدوار نباشند و از هیچ کس غیر از او نترسند؛ یعنی خوف و رجای آن‌ها منحصر در خداوند است، در حالی که افراد دنیاطلب همیشه به همه کس و همه چیز به غیر از خداوند امید دارند و از همه چیز و همه کس غیر از خداوند می‌ترسند و هراس دارند. در بعضی از ادعیه آمده است: خدایا! چگونه می‌خواهی حاجتی که تمام عمرم را برای آن صرف کردم رد کنی.[۲۰] مردان خدا فقط از خشم و غضب الهی در هراس بوده و خشم الهی خواب را از چشم آنان گرفته و همۀ زندگی آنان را تحت تأثیر قرار داده است. اهل دنیا از مردن و فقر و نداری و محرومیت‌ ترسانند، در حالی که اولیای خدا هراسی از این‌ها ندارند.

[۱]. شریف رضی، نهج البلاغه، ص ۵۵۲٫

[۲]. روم (۳۰)، آیۀ ۷٫

[۳]. همان.

[۴]. هود (۱۱)، آیۀ ۶٫

[۵]. طه (۲۰)، آیۀ ۱۲۴٫

[۶]. طلاق (۶۵)، آیۀ ۲ _ ۳٫

[۷]. شریف رضی، نهج البلاغه، ص ۵۵۲٫

[۸]. دشمن‌ترین دشمنانت، نفس تو است که بین دو پهلویت قرار دارد. ورام بن أبی فراس، مجموعه ورّام، ج ۱، ص ۵۹٫

[۹]. مولوی، مثنوی معنوی، ص ۲۵۳٫

[۱۰]. مولوی، مثنوی معنوی، ص ۵۷ – ۵۸٫

[۱۱]. شریف رضی، نهج البلاغه، ص ۵۵۲٫

[۱۲]. عطار نیشابورى، لسان الغیب، ص ۲۰۱ _ ۲۰۲٫