اخبار/ بیانات آیت الله کمیلی/ بیانات اخلاقی/ شرح درس/ شرح کتاب چهل حدیث

17 آوریل, 2025

کد مطلب : 32996

شرح کتاب چهل حدیث- جلسه سی‌ و چهارم

شرح کتاب چهل حدیث- شرح حدیث دهم با موضوع هوای نفس

نفس را باید در میدان مجاهده و مقاتله با هواها و خواسته‌های نفسانی کشاند، تا آن‌که این نفس در درون انسان بمیرد؛ و اگر چنین شد، انسان می‌تواند مردوار به مقام وصال حضرت دوست ـ حضرت حق ـ نائل آید.

بیانات حضرت آیت الله کمیلی خراسانی در شرح کتاب چهل حدیث حضرت امام خمینی (جلسه سی‌ و چهارم)

شرح حدیث دهم با موضوع هوای نفس

می‌دانید که ما پس از اتمام کتاب آداب‌الصلاه، تدریس کتاب شریف چهل حدیث را آغاز کردیم و اکنون به حدیث دهم رسیده‌ایم؛ یعنی یک‌چهارم مسیر این کتاب نورانی را پیموده‌ایم. این مباحث، از جنبه‌ اخلاقی بسیار پربار و ارزشمندند.

حدیث شریف: بالأسناد المتصله إلی رئیس المحدّثین، محمّد بن یعقوب، رضوان‌الله‌علیه، عن الحسین بن محمّد، عن معلّی بن محمّد، عن الوشّاء، عن عاصم بن حمید، عن أبی حمزه، عن یحیی بن عقیل قال: قال أمیرالمؤمنین علیه‌السّلام: إنّی أخاف علیکم اثنتین: اتّباع الهوی، و طول الأمل. أمّا اتّباع الهوی فإنّه یصدّ عن الحقّ، و أمّا طول الأمل فإنّه ینسی الآخره.

آخرین راوی این سند، «یحیی بن عقیل» است که می‌گوید: در محضر مولایمان امیرالمؤمنین علیه‌السلام بودیم که حضرت فرمودند: من تنها از دو چیز بر شما بیم دارم: نخست، پیروی از هوای نفس؛ دوم، درازی امیدها و آرزوهای دنیایی.

سپس فرمودند: پیروی از هوا، انسان را از حق و حقیقت بازمی‌دارد، و آرزوهای دور و دراز، انسان را از یاد آخرت غافل می‌کند. نفس امّاره، همان نفسی است که در مسیر سیر و سلوک الی‌الله، تا هواها و آرزوهای آن کشته نشوند، انسان نمی‌تواند قدم در وادی کمالات معنوی بگذارد.

مولوی چه نیکو می‌فرماید:

نفست اژدرهاست، او کی مرده است؟

از غم و بی‌آلتی افسرده است

گر بیابد آلت فرعون، او

که به امر او همی‌رفت آب ز جو

آنگه او بنیاد فرعونی کند

راه صد موسی و صد هارون زند

می‌کشانش در جهاد و در قتال

مردوار، الله یجزیک الوصال

می‌فرماید این نفس را باید در میدان مجاهده و مقاتله با هواها و خواسته‌های نفسانی کشاند، تا آن‌که این نفس در درون انسان بمیرد؛ و اگر چنین شد، انسان می‌تواند مردوار به مقام وصال حضرت دوست ـ حضرت حق ـ نائل آید.

“مردوار، الله یجزیک الوصال” اگر نفس مرد، آنگاه راه برای وصل باز می‌شود. اما:

هر خسی را این تمنی کی رسد‌؟

موسیی باید که اژدرها کشد

صد‌هزاران خلق ز اژدرهای او

در هزیمت کشته شد از رای او

پس مهم آن است که انسان بتواند این نفس را از هواها و خواسته‌هایش خوار و ذلیل کند و بر آن چیره شود؛ به‌ویژه در آغاز مسیر سلوک، این امر باید محقق گردد. و این، بدون استاد و برنامه‌ریزی ممکن نیست.

حضرت امام رضوان‌الله‌علیه در صفحه‌ی ۱۶۹ کتاب چهل حدیث می‌فرمایند: تمام مراتب حق در سه مقام خلاصه می‌شود:

۱. معارف الهیّه

۲. ملکات فاضله

۳. اعمال صالحه

حال، اگر انسان نتواند بر هواهای نفس خود قدم بگذارد و همچنان درگیر تمایلات شهوانی و حیوانی نفس باشد، راه به‌سوی عشق الهی و رسیدن به کمالات برتر، بر او گشوده نخواهد شد.

حضرت امام می‌فرمایند: کدورت و ظلمت هوای نفس، تمام انوار عقل و ایمان را خاموش می‌کند. و تا این ظلمت برطرف نشود، ولادت ثانویه که همان ولادت انسانیه است، برای او حاصل نخواهد شد. ما دو ولادت داریم:

۱. ولادت جسمانی که با ورود به این دنیا اتفاق می‌افتد. در این ولادت، فطرت اولیه الهی در انسان نهفته است.

چنان‌که روایت می‌فرماید: کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَى الْفِطْرَهِ، حَتَّى یَکُونَ أَبَوَاهُ یُهَوِّدَانِهِ وَ یُنَصِّرَانِهِ… اگر کودک در خانواده‌ای صالح پرورش یابد، ممکن است این فطرت در همان آغاز محفوظ بماند و هدایت او ادامه یابد.

۲. ولادت دوم (ولادت توحیدی)

اگر فطرت آلوده شد، انسان باید با مجاهده، با تزکیه‌ نفس، دوباره مسیر را آغاز کند تا ولادت دیگری برایش حاصل شود. این ولادت، ولادت انسانیت است؛ ولادت توحیدی، که باید برای رسیدن به آن تلاش کرد، کار کرد، و زحمت کشید.

سپس حضرت امام رضوان‌الله‌علیه می‌فرمایند: اگر انسان در همان حال تبعیت از نفس بماند و از این مسیر بیرون نیاید، از حق و حقیقت محروم و ممنوع می‌شود؛ تا جایی که با همان حال ظلمانی از این دنیا رحلت کند.

اگر انسان ـ چه مرد و چه زن ـ نتواند پیش از مرگ، بر نفس و هواهای آن چیره شود و مجاهده و مخالفتی با آن نداشته باشد، سرانجام راه حقیقت بر او بسته می‌ماند. و آنگاه که پا به عالم دیگر گذاشت، در عالم کشف و بصیرت، حقیقتِ وجود خود را در می‌یابد؛ اما خود را جز موجودی حیوانی یا شیطانی نخواهد دید، و حتی یاد و اثری از انسانیت در وجودش نخواهد یافت. در آن حال، در ظلمت‌ها و عذاب‌ها و وحشت‌های بی‌پایان گرفتار می‌شود تا آنکه خداوند چه اراده فرماید.

این بیانات نورانی حضرت امام در صفحه ۱۷۰ کتاب چهل حدیث آمده است؛ ذیل فصلی که در مذمت پیروی از هوای نفس نوشته شده. ایشان در این بخش هم آیات قرآن و هم روایات معتبری را نقل می‌کنند:

“وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَىٰ فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ” «از هوای نفس پیروی مکن، که تو را از راه خدا بازمی‌دارد.» و نیز در آیه‌ای دیگر: “وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدًى مِنَ اللَّهِ” «چه کسی گمراه‌تر است از کسی که از هوای نفس خود پیروی می‌کند، بی‌آن‌که هدایت الهی همراه او باشد؟»

سپس حضرت امام، روایتی بسیار مهم و تکان‌دهنده از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل می‌فرمایند که از امام باقر علیه‌السلام و با سند معتبر در کافی شیخ کلینی رضوان‌الله‌علیه آمده است: قال رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وآله: «یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عَظَمَتِی وَ کِبْرِیَائِی وَ نُورِی وَ عُلُوِّی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی، لَا یُؤْثِرُ عَبْدٌ هَوَاهُ عَلَى هَوَایَ إِلَّا شَتَّتُّ عَلَیْهِ أَمْرَهُ، وَلَبَّسْتُ عَلَیْهِ دُنْیَاهُ، وَشَغَلْتُ قَلْبَهُ بِهَا، وَلَمْ أُؤْتِهِ مِنْهَا إِلَّا مَا قَدَّرْتُ لَهُ…»

یعنی اگر بنده‌ای هوای نفس خود را بر خواست خداوند ترجیح دهد، خداوند متعال امورش را پراکنده، دنیایش را بر او مشتبه، و قلبش را به دنیا مشغول می‌کند؛ و از دنیا نیز چیزی جز آنچه مقدر شده نصیب او نخواهد شد.

و اما ادامه روایت، بخش نورانی و امیدوارکننده آن است: «…وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عَظَمَتِی وَ نُورِی وَ عُلُوِّی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی، لَا یُؤْثِرُ عَبْدٌ هَوَایَ عَلَى هَوَاهُ، إِلَّا اسْتَحْفَظْتُهُ مَلَائِکَتِی، وَ کَفَّلْتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ رِزْقَهُ، وَ کُنْتُ لَهُ مِنْ وَرَاءِ تِجَارَهِ کُلِّ تَاجِرٍ، در این بخش از روایت قدسی که حضرت امام نقل می‌فرمایند، نکته بسیار مهمی در باب تبعیت از هوای نفس و تبعیت از خواست الهی مطرح می‌شود.

خدای متعال با عباراتی پر از قسم، حقیقتی عمیق را بیان می‌فرماید: “وَعِزَّتِی وَجَلَالِی وَعَظَمَتِی وَکِبْرِیَائِی وَنُورِی وَعُلُوِّی وَارْتِفَاعِ مَکَانِی” قسم می‌خورد به عزت، جلال، عظمت، بزرگی، نور، علو و بلندی جایگاه خود. این تأکیدها نشان می‌دهد که مطلبی که در ادامه می‌آید، چقدر در نظام تربیتی و سلوکی انسان مهم است.

می‌فرماید: “لَا یُؤْثِرُ عَبْدٌ هَوَاهُ عَلَى هَوَایَ…” هیچ بنده‌ای نیست که هوای نفس خودش را بر خواست و اراده من مقدم بدارد، مگر آن‌که:

۱٫ أمر او را پراکنده می‌کنم؛ یعنی در زندگی‌اش نظم و برکت نمی‌ماند.

۲٫ دنیای او را بر او مشتبه می‌کنم؛ نمی‌داند در پی چیست و چرا تلاش می‌کند.

۳٫ قلب او را مشغول دنیا می‌کنم؛ آن‌چنان که از یاد آخرت و هدف اصلی باز می ماند.

حضرت امام (ره) می‌فرمایند: اگر انسان نتواند به مبارزه با نفس خود پرداخته و آن را در مسیر تهذیب و تزکیه قرار دهد، در نتیجه بر اثر پیروی از خواسته‌های نفسانی، از رسیدن به کمالات معنوی و قرب الهی بازمی‌ماند. در این صورت، انسان از حق و حقیقت محروم می‌شود و راه برای او مسدود می‌گردد. اگر این وضعیت ادامه یابد، فرد ممکن است با همان حال از دنیا برود. وقتی وارد آن عالم شود، در آنجا حقیقت خود را جز یک حیوان یا شیطان نمی‌یابد و از انسانیت خود غافل می‌شود. در این وضعیت، در ظلمت‌ها و عذاب‌های بی‌پایان گرفتار خواهد شد، تا آن‌که خداوند بخواهد.

حضرت امام در ادامه، در صفحه ۱۷۰، در فصلی درباره مذمت پیروی از هوای نفس، آیه‌ای از قرآن نقل می‌کنند که می‌فرماید: «وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَىٰ فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ» (و از هوای نفس پیروی نکن که تو را از راه خدا منحرف می‌سازد). و در آیه‌ای دیگر آمده است: «وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِه

چون این مطالب برای بزرگان به تجربه رسیده بود، مرحوم علامه سید محمدحسین تهرانی می‌فرمودند: ما که با آقا (مرحوم حداد) در سفر حج بودیم، ایشان احکام حج را از حفظ بیان می‌کردند. ما هنوز می‌خواستیم به کتاب مراجعه کنیم، اما ایشان بی‌درنگ پاسخ می‌دادند. این چیست؟ این همان افاضاتی است که خداوند به بنده‌ای که در راه او گام بردارد، مجاهدت کند، و بر هوای نفس چیره شود، عطا می‌فرماید.

البته این بدان معنا نیست که ما بگوییم درس و کتاب و حوزه را رها کنید و بروید در کنج عزلت بنشینید. هرگز چنین حرفی نزده‌ایم و چنین مدعایی نداریم. اما اگر کسی پیدا شود که در این مسیر قدم بردارد، بله، نمونه‌های فراوانی داریم، نه فقط استاد ما (آیت‌الله حداد)، بلکه بسیاری دیگر نیز هستند که در همین مسیر سیر کرده‌اند.

در قسمت پایانی روایت، خداوند می‌فرماید: اگر بنده من مجاهده کند و هوای مرا بر هوای نفس خودش مقدم بدارد، در آن‌صورت من فرشتگانم را می‌فرستم تا او را حفظ کنند، آسمان‌ها و زمین را در خدمت روزی او قرار می‌دهم، و خودم نیز پشت و پناه او می‌شوم. حتی در امور دنیوی هم او را موفق می‌کنم؛ معنایش این است: «وَ أَتَتْهُ الدُّنْیَا وَ هِیَ رَاغِمَهٌ»

دنیا از در و دیوار برایش سرازیر می‌شود. این‌ها تجربه‌شده است. خود مرحوم آقا حداد از غیب به او افاضه می‌شد.

ما به دنبال کرامت‌نمایی نیستیم، اما این روایت می‌گوید کسی که دنیا را پشت سر می‌اندازد، دنیا به‌اجبار به سمت او می‌آید؛ چون به امر خداست. نمی‌خواهد بیاید، اما مجبور است. باید بفهمیم خدا چقدر به بنده‌اش لطف دارد. می‌بینی در خانه‌اش نشسته و رزق از در و دیوار برایش می‌رسد. این را اولیاء خدا تجربه کرده‌اند. خود من هم تجربه‌اش را دارم.

وقتی مقایسه می‌کنم آن زمان‌هایی را که در نجف بودم… با همان شهریه ناچیز دو دیناری، یادم می‌آید می‌رفتیم بازار گوشت بخریم؛ اما آن‌قدر کم می‌گرفتیم که فقط در حد بیست یا سی گرم می‌خریدیم. مدت‌ها به همین منوال بود. فقر و سختی و فلاکت، در مسیر سلوک لازم است. باید سختی کشید. هر که در هر راهی تلاش کند، به نتیجه آن راه خواهدرسید.

آن‌هایی که برای دنیا تلاش می‌کنند، به ظواهر دنیا می‌رسند. اما آن‌هایی که در مسیر خدا تلاش می‌کنند، به مقصد حقیقی‌شان نائل می‌شوند.

لینک کوتاه : https://www.komeily.com/?p=32996

مطالب مشابه

متن پیام تسلیت موسسه انوار توحید تحت تولیت حضرت آیت الله حاج شیخ محمد صالح کمیلی خراسانی «حفظه الله»

متن پیام تسلیت آیت الله کمیلی در پی ارتحال حاج عبدالجلیل محیی

گزارش تصویری بازدید آیت الله کمیلی از نمایشگاه کتاب تهران ۱۴۰۴

اطلاع‌ رسانی زمان بازدید استاد از نمایشگاه کتاب ۱۴۰۴

حضور انوار توحید در نمایشگاه کتاب تهران

اطلاعیه برگزاری جلسه ۳۷ شرح کتاب چهل حدیث

مرگ دیگران عبرتی برای بیداری/خطر نماز نخواندن و علوم غریبه

مجموعه سخنرانی‌های آیت الله کمیلی خراسانی «حفظه الله» در ماه ذی القعده

عدم برگزاری جلسه درس اخلاق

شرح کتاب چهل حدیث- ادامه شرح حدیث دهم با موضوع هوای نفس

نظرات

کلام استاد

کلیپ صوتی

زیارت و دیدار حضرت صاحب الزمان (عج)

ویژه نامه

مجموعه سخنرانی‌های آیت الله کمیلی خراسانی «حفظه الله» در ماه ذی القعده

تقویم سلوکی

اعمال ماه ذی القعده

مناسبات ماه ذی القعده

ماه ذى القعده ، نخستین ماه ازماههاى حرام است که در آنها جنگ، حتّى با دشمنان اسلام حرام است; مگر این که جنگ برمسلمین تحمیل شود (سه ماه دیگر از ماههاى حرام، ذى الحجّه، محرّم و رجب است) آتش بس در این چهار ماه وسیله اى براى آرامش جامعه و توفیق براى حجّ وعبادت، حلّ مشکلات اقتصادى و بازنگرى در امر جنگ و یافتن نقطه پایان براى آن و سپس مرهم نهادن بر زخم هاى جانکاه ناشى از آن است. ماهى است که زوّار خانه خدا از اطراف و اکنافِ جهان به سوى خانه خدا حرکت مى کنند، گروهى به مدینه مى روند و قبر پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و قبور ائمّه هدى(علیهم السلام) را زیارت مى کنند و آثار تاریخى که در جاى جاى این خاستگاه اسلامى وجود دارد را مى بینند و غرق لذّات روحانى مى شوند (هرچند نابخردان و جاهلان، بسیارى از این آثار عظیم و گرانقدر را از میان برده اند) گروه دیگرى راهى مکّه مى شوند و با انجام مناسک «عمره تمتّع» در انتظار مراسم بزرگ عبادى سیاسى حج مى نشینند و با طواف کعبه و شرکت درصفوف پرشکوه جماعت، روح و جانشان را تازه مى کنند . سیّد بن طاووس در فضیلت این ماه مى گوید: «ماه ذى القعده ماهى است که به هنگام شدّت و گرفتارى، زمان خوبى براى دعاست، و براى رفع ظلم و ستم و دعا بر ضد ظالم مؤثّر است. همچنین مى گوید: «این ماه «ماه اجابت دعاها» نامیده شده است; لذا باید اوقاتش را غنیمت شمرد و در آن روزه حاجت گرفت.