ذکر تسبیحات اربعه
به گزارش انوار توحید، آیت الله کمیلی خراسانی از اساتید حوزه علمیه قم در ادامه شرح و توضیح آداب عرفانی تسبیحات اربعه گفت: مصلی، مختار است در رکعت سوم و چهارم سه مرتبه تسبیحات اربعه یا یک مرتبه سوره «حمد» را بخواند. البته بعضی از مجتهدین و مراجع خواندن یک مرتبه را کافی می‌دانند. در یکی از سفرهای زیارتی به نجف اشرف، امامت جماعت مسجد سهله که از افراد برجستۀ بیت آیت الله حکیم بود تسبیحات اربعه را در نماز مغرب و عشاء یک مرتبه خواند. برای بنده بسیار شگفت‌انگیز بود که ایشان به نظر خویش عمل کرده بود؛ چون این امر خلاف مشهور است. حضرت امام در این کتاب بیش‌تر به اسرار عرفانی مسائل نماز پرداخته است و در بعضی موارد نیز نظر فقهی خویش را بیان می‌فرماید.
آداب قلبیه قنوت
استاد اخلاق گفت: حضرت امام درباره آداب قلبیۀ قنوت می‌فرماید: «بدان که «قنوت» یکی از مستحبّات مؤکّده است که ترک آن شایسته نیست؛ بلکه احتیاط در اِتیان به آن است؛ زیرا که بعضی از اصحاب قائل به وجوب آن شده‌اند، و ظاهر بعضی روایات نیز وجوب است، گرچه اقوی در صناعت فقهی عدم وجوب است، چنانچه مشهور بین علماء اعلام است. و آن به همین کیفیّت خاصّه است که بین امامیّه رضوان اللّه علیهم متعارف است؛ یعنی، متقوّم است به بلند نمودن دست را در حذاء وجه، و بسط باطن کف‌ها را طرف آسمان و خواندن ادعیۀ مأثوره یا غیر مأثوره. و جایز است دعا نمودن به هر زبان، عربی یا غیر آن و عربی احوط و افضل است. و فقها فرموده‌اند افضل ادعیه در آن، دعای «فَرَج» است.»
معنای قنوت
وی درباره معنی لغوی قنوت گفت: قنوت در لغت به مفهوم خضوع و خشوع است؛ و این حالت دعا و دست بلند کردن، اشارت بر خشوع و خضوع نمازگزار دارد. برخی از علما مانند شیخ صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه، قنوت را در نمازهای یومیه واجب می‌دانند. البته ایشان غسل جمعه را نیز یک فعل واجب می‌داند. اما قنوت از منظر امام راحل و علمای اعلام یک فعل واجب نیست بلکه یک عمل مستحب مؤکد است. شیخ حر عاملی نیز در جلد ششم کتاب وسائل الشیعه بابی را به قنوت اختصاص داده و به مصادر علما اشاره کرده است.
کیفیت متعارف قنوت در امامیه
این فقیه عارف با اشاره به معمول نبودن قنوت در بین اهل تسنن درباره کیفیت متعارف قنوت در نزد امامیه گفت: برای قنوت دست‌ها تا مقابل صورت بلند می‌شود به نحوی که کف دست‌ها کاملاً صاف و به سمت آسمان بوده و مصلی شروع به خواندن ادعیه مأثوره یا غیر مأثوره می‌نماید.
ادعیه وارد شده برای حضرت حجت (عج)
آیت الله کمیلی خراسانی افزود: برای امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) دو دعا وارد شده است؛ یکی دعای «اَللّهُمَّ کُنْ لِوَلیّک» که دعای سلامتی امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و دیگری دعای فرج «اِلهی عَظُمَ الْبَلاءُ» است. مقصود حضرت امام از قرائت دعای فرج در قنوت، دعای فرج «اِلهی عَظُمَ الْبَلاءُ» نیست که برای امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) خوانده می‌شود. لازم به ذکر است که خواندن برخی از فرازهای دعای «اِلهی عَظُمَ الْبَلاءُ» در قنوت نماز جایز نیست. مانند فراز «یا مُحَمَّدُ یا عَلِیُّ یا عَلِیُّ یا مُحَمَّدُ اِکْفِیانی فَاِنَّکُما کافِیانِ وَ انْصُرانی فَاِنَّکُما ناصِرانِ» که مضمون آن توسل به پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و حضرت علی (علیه‌السلام) است و مخاطب آن غیر خداست. اما خواندن فراز «اِلهی عَظُمَ الْبَلاءُ وَ بَرِحَ الْخَفآءُ وَ انْکَشَفَ الْغِطآءُ وَ انْقَطَعَ الرَّجآءُ وَ ضاقَتِ الاَرْضُ وَ مُنِعَتِ السَّمآءُ وَ اَنْتَ الْمُسْتَعانُ وَ اِلَیْکَ الْمُشْتَکی وَ عَلَیْکَ الْمُعَوَّلُ فِی الشِّدَّهِ وَ الرَّخآءِ» در قنوت نماز اشکالی ندارد.
وی ادامه داد: مقصود حضرت امام راحل از دعای فرج، دعای مشهور «لااِلهَ اِلاَّ اللّه الْحَلِیمُ الْکَریم لااِلهُ الاّ اللّه الْعَلِیُّ الْعَظِیم سُبْحانَ اللّه رَبِّ السَّمواتِ السَّبْع وَ رَبِّ الاْءَرَضِینَ السَّبْع وَ ما فیهِنَّ وَ ما بَیْنَهُنَّ وَ ما فوقهن و ما تحتهن و رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیم وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِین» است که در قنوت نماز خوانده می‌شود و در سند روایات نیز به همین نام معروف است. این دعا یک دعای جامع و دارای مضامین بسیار عالی و پر محتواست؛ اما عده‌ای از خواندن آن غفلت دارند.
تعریف دعای مأثور
استاد حوزه در تعریف دعای مأثور گفت: دعای مأثور دعایی است که از قرآن کریم یا ائمه معصومین (علیهم السلام) به ما رسیده و بسیار متنوع است. از جمله ادعیه قرآنی می‌توان به دعاهای «رَبَّنَا آتِنَا فِیالدُّنْیَا حَسَنَهً وَ فِیالآخِرَهِ حَسَنَهً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»، «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ»، «رَبِّ لَا تَذَرْنِی فَرْدًا وَأَنْتَ خَیْرُ الْوَارِثِینَ» و … اشاره نمود. ادعیه متعددی در کتب روایی بیان شده که دعای ابوحمزه ثمالی از جمله آن‌هاست. این دعا را می‌توان به صورت کامل در قنوت نماز نیز قرائت نمود. نقل است که در گذشته شبی در حرم حضرت علی (علیه‌السلام) هفتاد نفر در قنوت نماز وتر، دعای ابوحمزه را از حفظ می‌خواندند. عده‌ای نیز دعای کمیل و ادعیه طولانی دیگر را از حفظ در قنوت نماز خود می‌خواندند.
طول دادن قنوت
وی درباره آداب قنوت گفت: از مستحبات قنوت، طول دادن آن است. اگر انسان عشق خدا را در قلبش داشته باشد وقتی در نماز مقابل خدای محبوب خویش می‌ایستد دلش می‌خواهد با او صحبت کند. در موضوع عشق مجازی فرد دوست دارد مدت‌ها کنار معشوقه خود بنشیند و با او مغازله، مسامره و نجوا کند. حال خدای عظیم الشأنی که این همه نعمت به شما داده آیا شایستگی این را ندارد که یک مقدار رکوع، سجود و قنوت خود را برایش طولانی کنید و بیش‌تر با او حرف بزنید؟ چرا از این مسئله غافل هستید؟
دعای غیر مأثور
استاد حوزه علمیه قم افزود: فقها بر خواندن ادعیه مأثور در قنوت نماز اتفاق نظر دارند. اما حضرت امام راحل ادعیه غیر مأثور را نیز به ادعیه مأثور ملحق نموده است. دعای غیر مأثور دعایی است که از قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) به ما نرسیده و هرکس خودش آن را انشاء می‌کند یا از کسی که آن را انشاء کرده گرفته است. مثلاً ابن طاووس در کتاب اقبال الاعمال دعاهایی را از خودش انشاء نموده است.
اهمیت مطالعه کتاب المراقبات
وی درباره کتاب المراقبات میرزا جواد آقا ملکی تبریزی گفت: کتاب المراقبات، کتاب عجیبی است و اعمال و مراقبات روزهای سال در آن بیان شده است. بنده هنوز کتاب المراقبات روزگار جوانی خویش را به همراه دارم. هر جایی که مربوط به مراقبات و محاسبات بود علامت‌گذاری می‌کردم. ایشان در این کتاب دعاهایی را از خود انشاء نموده که می‌توان آنها را در قنوت نماز خواند. حتی حضرت امام دعا کردن در قنوت نماز به زبان غیر عربی مانند (فارسی، فرانسوی، انگلیسی و …) را جایز می‌داند. البته ایشان در خاتمه این مطلب دعا به زبان عربی را افضل می‌داند اما این احتیاط مستحب است نه واجب. ولی فتوای بنده این است که دعا باید به زبان عربی قرائت شود و بین فقها نیز مشهور همین است.
دعای فرج، افضل ادعیه در قنوت نماز است
استاد حوزه گفت: حضرت امام در ادامه می‌فرماید: فقها فرموده‌اند افضل ادعیه در آن، دعای «فَرَج» است. و دلیل فقهی معتدّبهی به نظر نویسنده نرسیده بر افضلیّت؛ ولی مضمون دعا دالّ بر فضیلت تامّۀ آن است، زیرا که مشتمل بر «تهلیل» و «تسبیح» و «تحمید» است که روح توحید است؛ چنانچه بیان آن شد. و نیز مشتمل بر اسماء بزرگ الهی است از قبیل: «اللّه »، «الحَلیم»، «الکریم»، «العَلِیّ»، «العَظیم»، «الرَّبّ»؛ و نیز مشتمل بر ذکر رکوع و سجود است؛ و نیز مشتمل بر اسماء ذات و صفات و افعال است؛ و نیز مشتمل است بر مراتب تجلیّات حق جلّ و علا؛ و نیز مشتمل است بر سلام بر مرسلین، گر چه احتیاط ترک آن است، ولی اقوی جواز است؛ و نیز مشتمل است بر صلوات بر پیغمبر و آل او علیهم السلام. گویی این دعای شریف با این اختصار مشتمل به تمام وظایف ذکریّۀ صلوه است. و از گفتۀ فقها رضوان اللّه علیهم نیز اثبات افضلیّت توان کرد، یا به واسطۀ تسامح در ادلّۀ سنن؛ گرچه نویسنده را در آن تأملی است. و یا به واسطۀ کشفِ دلیل معتبری، که به نظر ما نرسیده، که مبنای اجماع در نظر متأخرین است.»
استاد حوزه در توضیح عبارات فوق گفت: دعای فرج در کتاب وسائل الشیعه و کتب ادعیه دیگر وارد شده و از منظر فقها بهترین ادعیه محسوب می‌شود. اما حضرت امام راحل ادله فقهی بر افضلیت این دعا نیافته است. لذا هرکس هر دعایی را که بخواهد می‌تواند در قنوت نمازش قرائت کند. ولی مضمون دعا دال بر فضیلت تامه آن است؛ چون مشتمل بر تهلیل، تسبیح و تحمید است. اذکار «لااِلهَ اِلاَّ اللّه الْحَلِیمُ الْکَریم» و «لااِلهُ الاّ اللّه الْعَلِیُّ الْعَظِیم» در ابتدای دعا همان تهلیل است. اذکاری که بعد تهلیل آمده، تسبیح است. ذکر «سبحان الله» همان ذکر رکوع و سجودی است که در نماز خوانده می‌شود. مصلی می‌تواند بجای اذکار «سُبْحانَ رَبّیَ الْعَظیٖمِ وَبِحَمْدِه» و «سُبْحَانَ رَبِّیَ الاَعْلی وَ بِحَمْدِهِ» در رکوع و سجود، سه مرتبه پشت سرهم ذکر «سُبْحَانَ الله» را بگوید که همان ذکر رکوع و سجود تام است. تهلیل (لااله‌الاالله) و تسبیح (سبحان‌الله) و تحمید (الحمدلله)، برخاسته از روح توحید است. یعنی منحصر نمودن حمد، ثنا، شکر و سپاس به خدا از توحید نشأت می‌گیرد. می‌بینید در مجالس، مهمانی‌ها، رفت‌وآمدها، زیارت‌ها تا یک نفر محبتی می‌کند چقدر از او تشکر و قدردانی می‌شود. حال یک مقدار هم باید حمد و سپاس خدا را به جای آورد. از طرفی تمام حمدها در نهایت به خدا برمی‌گردد. چون خداوند آفریننده همه مخلوقات است. تمام اسباب، نعمت‌ها، پدر، مادر و میزبان از جانب اوست. یک مقدار روی این مسائل تفکر کنید. اینجاست که اگر کسی می‌خواهد توحید را پیدا کند طبق فرموده حضرت امام آن را در اذکار تهلیل، تحمید و تسبیح بیابد.
آیت الله کمیلی خراسانی گفت: دعای فرج یک دعای جامعی است. این دعا شامل کلماتی نظیر «اللّه»، «الحَلیم»، «الکریم»، «العَلِیّ»، «العَظیم» و «الرَّبّ» است. از طرفی مشتمل بر ذکر رکوع و سجود است که توضیحاتش بیان شد. همچنین شامل اسماء ذات، صفات و افعال است. آسمان، زمین و … افعال خداوند است. باید توحید افعالی را پیدا کنید.
اقسام توحید/ عرش خداوند
وی درباره اقسام توحید گفت: توحید به چهار قسم توحید افعالی، توحید اسمائی، توحید صفاتی و ذاتی تقسیم‌بندی می‌شود و در دعای فرج به همه آنها اشاره شده است. این دعا مشتمل بر مراتب تجلیات حق جل و علاست. آسمان‌ها از تجلیات خداوند است. جایگاه خداوند در عرش الهی است و این عرش در بالای هفت آسمان قرار دارد. وقتی پادشاه دنیا برای خودش یک جایگاه، تشکیلات و دار السلطنه‌ای دارد آیا می‌شود خداوند با آن همه عظمت و جلالتش، جایگاهی برای خودش نداشته باشد؟ خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَهٌ»؛ سریر عرش الهی را هشت ملک حمل می‌کنند. اما چرا خداوند، عرش دارد؟ در پاسخ باید گفت عرش نیز یکی از مخلوقات خداوند است. برای خداوند که تفاوتی ندارد چه چیزی خلق می‌کند. او عرش، کرسی و مخلوقات بسیاری را که به ذهن بشر هم نمی‌رسد آفریده است. خداوند مخلوقات عظیمی دارد. تمام این موارد از تجلیات الهی است.
آیت الله کمیلی خراسانی گفت: این دعا شامل عبارت «والسلام علی المرسلین» است اما بنا به نظر فقهی حضرت امام احتیاط در ترکِ آن است. چون مصلی با سلام بر انبیاء الهی از حالت توحید خارج می‌شود و در یک وضعیت دیگری قرار می‌گیرد. حال آن‌که در خاتمه نماز عبارت «السلام علیک ایها النبی» وارد شده و مقصود از نبی نیز حضرت نبی خاتم (ص) است. لذا از نظر بنده گفتن «والسلام علی المرسلین» در قنوت نماز مانعی ندارد.
تعقیبات نماز
وی در خاتمه جلسه با اشاره به موضوع تعقیبات گفت: آیه شریفه «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ» از سوره مبارکه انشراح، اشارت بر فضیلت تعقیبات نماز دارد. یعنی نمازگزار بعد از فراغت از نماز سریع بر نخیزد؛ بلکه مدتی در همان وضعیت باقی بماند و تعقیبات نماز را به جای آورد.