احادیث عرفانی/ بیانات عرفانی آيت الله كميلي/ شرح ادعیه و احادیث/ شرح درس/ شرح مصباح الشریعه/ مقالات

27 فوریه, 2025

کد مطلب : 32904

دانلود صوت + متن بیانات

شرح کتاب مصباح الشریعه: آثار و فواید روزه

کل جهان و کل عالَم در نگاه شخص روزه‌دار و در چشم عقل و اندیشۀ او - که در اثر گرسنگی توجه باطن او به خدا زیاد می‌شود - رنگ خدایی پیدا می‌کند و جهان برای او بهشتِ رضوان الهی می‌شود و زندگی او کلاًّ دگرگون می‌گردد.

دانلود صوت بیانات حضرت آیت الله کمیلی خراسانی در شرح کتاب مصباح الشریعه

باب بیستم: آثار و فواید روزه

مدّت زمان ۳۰:۲۶ دقیقه

تاریخ: ۱۳۹۵/۱۰/۲۹

7MB- دانلود

فصل بیستم: آثار و فواید روزه

«قَالَ الصَّادِقُ(ع)‏: قَالَ النَّبِیُّ«صلیٰ الله عَلِیه و آله و سَلَّم»: الصَّوْمُ جُنَّهٌ مِنْ آفَاتِ الدُّنْیَا وَ حِجَابٌ مِنْ عَذَابِ الْآخِرَهِ فَإِذَا صُمْتَ فَانْوِ بِصَوْمِکَ کَفَّ النَّفْسِ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ قَطْعَ الْهِمَّهِ عَنْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ وَ أَنْزِلْ نَفْسَکَ مَنْزِلَهَ الْمَرْضَى لَا تَشْتَهِی طَعَاماً وَ لَا شَرَاباً مُتَوَقِّعاً فِی کُلِّ لَحْظَهٍ شِفَاکَ مِنْ مَرَضِ الذُّنُوبِ وَ طَهِّرْ بَاطِنَکَ مِنْ کُلِّ کَذِبٍ وَ کَدِرٍ وَ غَفْلَهٍ وَ ظُلْمَهٍ یَقْطَعُکَ عَنْ مَعْنَى الْإِخْلَاصِ لِوَجْهِ اللَّهِ تَعَالَى؛ قِیلَ لِبَعْضِهِمْ: إِنَّکَ ضَعِیفٌ وَ إِنَّ الصِّیَامَ یُضْعِفُکَ، قَالَ: إِنِّی أُعِدُّهُ بِشَرِّ یَوْمٍ طَوِیلٍ وَ الصَّبْرُ عَلَى طَاعَهِ اللَّهِ أَهْوَنُ مِنَ الصَّبْرِ عَلَى عَذَابِهِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ«صلیٰ الله عَلِیه و آله و سَلَّم»: قَالَ تَعَالَى: الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ وَ الصَّوْمُ یُمِیتُ مُرَادَ النَّفْسِ وَ شَهْوَهَ الطَّبْعِ وَ فِیهِ صَفَاءُ الْقَلْبِ وَ طَهَارَهُ الْجَوَارِحِ وَ عِمَارَهُ الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ وَ الشُّکْرُ عَلَى النِّعَمِ وَ الْإِحْسَانُ إِلَى الْفُقَرَاءِ وَ زِیَادَهُ التَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ وَ الْبُکَاءِ وَ حَبْلُ الِالْتِجَاءِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى وَ سَبَبُ انْکِسَارِ الْشَّهوَهِ وَ تَخْفِیفِ الحِسَابِ وَ تَضْعِیفِ الْحَسَنَاتِ وَ فِیهِ مِنَ الْفَوَائِدِ مَا لَا یُحْصَى وَ کَفَى بِمَا ذَکَرْنَاهُ مِنْهُ لِمَنْ عَقَلَهُ وَ وُفِّقَ لِاسْتِعْمَالِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى»‏؛

حضرت صادق(ع)‏ از حضرت رسول اکرم«صلیٰ الله عَلِیه و آله و سَلَّم» نقل می‌کند که فرمود: روزه گرفتن سپرى است از آفات و گرفتاری‌هاى دنیا و مانعى است از عذاب آخرت. زمانی‌که روزه میگیرى، پس نیّت تو از روزه، نگه‌دارى نفس خود از شهوات نفسانى و قطع کردن و بریدن قدم‌هاى شیطانى باشد و خود را مانند افرادى که مریض بوده و اشتها به آب و غذا ندارند، فرض کن و از شهوات امساک کامل داشته باش تا بهبودى پیدا کنى و در هر لحظه و در هر ساعت منتظر و متوقّع شفا یافتن از بیماری‌هاى معاصى باش و قلب خود را از هرگونه کدورت و غفلت و ظلمتى که از حقیقت اخلاص و قصد قرب به خدا مانع میشود، تطهیر کن.

به یکى از اهل تقوا گفتند که تو ضعیف هستى و روزه گرفتن تو را ضعیف‏تر و لاغرتر میکند. جواب داد که من آن را براى گرفتارى و شدّت روزى که بسیار طولانى است، ذخیره میکنم و صبر و تحمّل کردن من به طاعت پروردگار متعال آسان‌تر از صبر و تحمّل عذاب و شدّت روز آخرت است.

رسول خد «صلیٰ الله عَلِیه و آله و سَلَّم» فرمود: خداوند متعال فرموده است: روزه براى من است و من خود پاداش آن میشوم و جزاى آن را میدهم و روزه خواست‌هاى نفسانى و شهوات طبع را از بین می‏برد. روزه، آیینه‌ی دل را صفا میدهد و اعضا و جوارح را پاک میسازد و ظاهر و باطن را آباد میکند و انسان را در مقابل نعمت‏هاى پروردگار متعال سپاس‌گزار نشان می‌دهد و اسباب دست‌گیرى از نیازمندان و احسان بر فقرا را فراهم میکند و حالت خضوع و خشوع قلب و گریه و تضرع را ایجاد مینماید و یگانه وسیلۀ توجّه و پناه به‌سوی خداوند مهربان است و موجب انقطاع و اعراض از مخلوقات بوده و اهتمام انسان را از غیر راه حق مصروف مى‏دارد و سبب میشود که بر اعمال خیر انسان افزوده شده و به همان نسبت از کارهاى ناشایست که مخالف صلاح و روحانیّت و سعادت است، کاسته شود؛ و در روزه گرفتن فواید بی‌شمار است و همین اندازه که اشاره شد، براى اشخاص عاقل و خردمند که توفیق عمل به این عبادت مهمّ را پیدا کرده‏ اند، کفایت خواهد کرد.[۱]

شرح باب بیستم از ابواب صدگانۀ کتاب شریف مصباح الشریعۀ امام صادق(ع) در‌ موضوع «آداب روزه‌داری» است.

ای پسرجان روزه دار از کلّ نفس

ز آن‌که باشد روزۀ تو غلّ نفس

روزه‌ای می‌دار چون مردان مرد

نفس خود را از همه می‌دار فرد

نی همین از اکل، او را بازدار

بلکه نگذارش به فکر هیچ کار

رو تو کُش نفس و مگردانش تو سیر

وانگهی بر خود مگردانش دلیر^[۲]

آثار و فواید روزه

۱٫ سپر آفت‌ها و تعلّقات دنیوی

«قَالَ الصَّادِقُ(ع)‏: قَالَ النَّبِیُّ«صلیٰ الله عَلِیه و آله و سَلَّم»: الصَّوْمُ جُنَّهٌ مِنْ آفَاتِ الدُّنْیَا وَ حِجَابٌ مِنْ عَذَابِ الْآخِرَهِ»؛ امام صادق(ع) از قول جدّشان رسول خدا؟صل؟ می‌فرماید: یکی از فواید روزه این است که سپری برای حفظ روزه‌دار است از آفت‌هایی که از ناحیۀ دنیا به انسان می‌رسد. در این‌جا کلمۀ «جُنَّه» آمده است. ما یک «جُنَّه» داریم به ضمّ جیم به معنای سپر، یک «جَنَّه» به فتح جیم به معنای بهشت و «جِنَّه» داریم به کسر جیم که طایفۀ جنّیان هستند. مخاطبان قرآن هم، جنّ و اِنس هستند «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ».^[۳] همان ۷۲ ملتی که در اسلام و انسان‌ها هست، در جنّیان هم هست؛ آن‌ها هم شیعه و سنّی دارند، تکالیف شرعی، مثل نماز و روزه دارند؛ همان تکالیفی که برای ما هست، برای آن‌ها هم هست؛ چون آن‌ها موجودات غیرمرئی هستند که قابل رؤیت برای هر کسی نیست، برای خواص قابل رؤیت‌اند و تصرّفات آن‌ها در این عالَم، از بنی‌آدم بیشتر است؛ تصرّفاتی که طایفۀ جنّ دارند، طیّ الارض که هیچ، طیّ السّماء و طیّ البحر هم دارند، ولی ما این قدرت را نداریم. یکی از بزرگان اهل معرفت برای این‌که می‌خواست طیّ الارض را در نظر اهل سیر و سلوک یک امر بسیار پایین و خواری نشان بدهد، می‌گفت این طی الارض خیلی مهم نیست؛ شیطان هم دارد.

اگر‌چیز خوبی بود که می‌خواست ما سیر و سلوکمان را برای کرامت‌های طی الارضی قرار بدهیم، شیطان به این چیزها دست نمی‌یافت، ولی می‌بینیم که آن عفریت جنّی با یک‌چشم به‌هم‌زدن چه کرد. عرشِ بلقیس را از کجا آورد؟ به حضرت سلیمان(ع)‏ گفت: من این تخت را تا پلکِ چشمت را روی‌ هم نیاوردی می‌آورم؛ یکی گفت از جایت بلند نشده، آن را می‌آورم، آن‌یکی گفت نه، من این پلک چشم، بالا پایین نیامده، می‌آورم. همین کار را هم کرد، رفت آورد. این‌ها چنین قدرتی دارند، ولی ما چنین قدرتی را نداریم، اما خلیفه الله از بنی‌آدم است «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَم‏»؛^[۴] خلیفه الله مسئلۀ مهمی برای انسان‌هاست. گفتیم کلمۀ «جُنَّه» ـ غیر از جَنّه و جِنَّه ـ به معنای سپر است؛ چون روزه، انسان را حفظ می‌کند، مثل آن جنگ‌جو که سپر را در میدان نبرد، روی سینه‌اش بگذارد یا به دستش بگیرد تا بتواند جلوی تیر دشمن را گرفته و خودش را از اصابت تیر حفظ کند، روزه هم چنین حالتی دارد که روزه‌دار را از معصیت‌ها، آفت‌ها و تعلّقات دنیوی حفظ می‌کند.

۲٫ حائلی برای عذاب آخرت

«وَ حِجَابٌ مِنْ عَذَابِ الْآخِرَهِ»؛ فایدۀ دیگر روزه این‌که فاصله و حائلی است که نمی‌گذارد عذاب آخرت به طرف افراد روزه‌دار بیاید؛ چون در تخلّف روزۀ واجب که حتماً عذاب هست؛ یعنی ترکِ روزه یکی از گناهان کبیره است و موجب عذاب می‌شود و کسی که روزه بگیرد، می‌تواند به‌وسیلۀ آن جلوی عذاب اخروی و حتی معاصی دیگر را بگیرد؛ چون روزه به انسان کمک می‌کند که بتواند علاوه بر گناهان شرعی، جلوی گناهان دیگر را بگیرد؛ چون این را می‌دانید که ما سه نوع گناه داریم: گناه شرعی که در رسالۀ احکام بیان‌شده است؛ گناه اخلاقی و رذایل اخلاقی که این‌ها هم یک نوع گناه هستند که در جامع السعادات، معراج السعاده و در کتاب‌های اخلاقی بیان‌ شده است؛ یک نوع گناه بالاتر از این هم داریم و آن گناه عرفانی است که آن‌ها را شما باید در کتاب‌های عرفانی بخوانی، مثل لب اللباب، رسالۀ سیر و سلوک سید بحرالعلوم؟ق؟ یا بعضی از کتاب‌هایی که ما تألیف کردیم؛ گناهان عرفانی را در آن‌جا می‌توانی پیدا کنی که می‌گویند یک لحظه غفلت از یاد خدا برای یک سالک، مثل یک گناه بزرگ و مثل یک کوه است. یک مقدار و یک لحظه غفلت، در نظرش آن‌قدر بزرگ می‌آید و از نمازی که می‌خواند، روزه‌ای که می‌گیرد توبه می‌کند؛ برای این‌که می‌گوید این نماز من، نماز کاملی نبوده که من خواندم، این نماز را نباید این‌طوری تحویل خدا بدهم، باید نمازی که کیفیتش بهتر باشد، بخوانم. لذا از آن نماز قبلی توبه می‌کند؛ این‌جور توبه، توبۀ اصفیاء، توبۀ اولیاء و توبۀ اهل معرفت است. همان‌طوری‌که عرض کردم، غفلت برایشان از معصیت بالاتر است.

۳٫ خویشتن‌داری از شهوات

امام صادق(ع)‏ می‌فرماید: وقتی‌ می‌خواهی روزه بگیری، یک روزۀ عرفانی و روزه‌ای با کیفیت اعلا بگیر، نه روزۀ معمولی که مردم می‌گیرند. «فَإِذَا صُمْتَ فَانْوِ بِصَوْمِکَ کَفَّ النَّفْسِ عَنِ الشَّهَوَاتِ»؛ وقتی روزه می‌گیری نیّت کن که خدایا من این روزه را برای تو می‌گیرم که موفق بشوم و بتوانم از کلیۀ شهوات، کفّ نفس و خویشتن‌داری کنم. در این‌جا کلمۀ «الشّهَوات» دارای الف و لام است که بر عموم دلالت می‌کند؛ یعنی هر چیزی که مصداق شهوت باشد. یک‌وقت فکر نکنی که منظور امام صادق(ع)‏ فقط شهوت‌های حرام است؛ شهوت حرام به‌جای خودش؛ چون معلوم است که روزه‌دار دنبال زنا و لواط نمی‌رود، پس سالک روزه‌دار از شهوت‌هایی که حتی اگر مباح باشد، کفّ نفس می‌کند؛ مثلاً ما غذایی بخوریم که بخواهیم از این غذا لذت ببریم. یک‌وقتی غذایی می‌خوری که نورانی است؛ یعنی با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏»، با نام خدا و با تفکر در آن نعمت‌هایی که خداوند برای شما آفریده، شروع می‌کنی؛ مثلاً این نان را ببینی که اصلش دانۀ گندمی بوده بعد چه‌جوری زیرخاک رفته، بعد آبیاری شده، بعد کجاها رفته تا این‌که یک نانی شده است و شما آن را آماده بر می‌داری می‌خوری. این فکر کردنِ سالک که چگونه غذا می‌خورد، با کسی که اصلاً در این عالم نیست و نه نام خدا می‌گوید، نه حواسش هست و نه این‌که غذا را برای عبادت می‌خورد، بلکه فقط برای شکم و شهوت شکم می‌خورد، فرق می‌کند؛ بنابراین همین‌طوری که نماز عارف و سالک فرق می‌کند، غذای سالک، خواب و کارهای سالک هم فرق می‌کند؛ همۀ کارهایش فرق می‌کند، کارهایش از یک نوع دیگر و از قماش دیگری است.

۴٫ بریدن گام‌های شیطان

«وَ قَطْعَ الْهِمَّهِ عَنْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ»؛ نیّت کن که بتوانی با روزه، اهتمام حرکت خود را به‌سوی گام‌های شیطانی قطع کنی. بالأخره شیطان همراه ماست و دست از ما بر نمی‌دارد چنان‌که خداوند از قول شیطان می‌گوید: «فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعین‏»؛[۵] به عزت خدا قسم‌خورده که ما را اغوا کند، ما را فریب بدهد. آن‌وقت چگونه می‌خواهد از ما دست بردارد؟

وقتی روایت می‌گوید که «یَجْرِی مِنِ ابْنِ آدَمَ مَجْرَى‏ الدَّم‏»؛^[۶] خون در رگ‌های شما چگونه جریان دارد، وسوسه و نفوذ شیطان هم در ما این‌گونه است. این‌یک واقعیت و حقیقت است، ولی بعضی‌ها تأویل می‌کنند که به آن‌ها کاری نداریم؛ بعضی‌ها هم می‌گویند که میکروب، شیطان است؛ نمی‌خواهند اعتراف کنند که شیطان هم موجودی مثل انسان است، یک موجود زنده و جانداری است که جانش از جان ما قوی‌تر است و می‌تواند در همه‌جا نفوذ کند. آن‌ها هم مثل ما زاد و ولد دارند. چرا می‌گویند اگر «بسم‌الله» نگویی، می‌آیند در هر کار و برنامه‌ای شریک می‌شوند، حتی در مسئلۀ تولید فرزند هم دارد که قرآن می‌گوید: «وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ»؛^[۷] تو ای شیطان می‌توانی حتی در فرزند، سراغ انسان‌ها بروی؛ یعنی آن مردی که می‌خواهد با زنش آمیزش کند، آن‌جا هم باید بسم‌الله بگوید که آن نطفه به شیطان مخلوط نشود؛ لذا بعضی‌ها که آداب جماع را رعایت نمی‌کنند، می‌بینیم که بچه‌هایشان به شکل دیگری در می‌آیند.

۵٫ کم خوری

«وَ أَنْزِلْ نَفْسَکَ مَنْزِلَهَ الْمَرْضَى»؛ وقتی روزه می‌گیری، روزۀ مریض بگیر. «لَا تَشْتَهِی طَعَاماً وَ لَا شَرَاباً»؛ دیده‌ای که مریض در حال بیماری و مرض هر غذایی را حتی چلو کباب هم باشد نمی‌خورد؛ زیرا اشتها ندارد، اصلاً بوی غذا را نمی‌تواند درست استشمام کند. حضرت(ع)‏ می‌فرماید: شما هم وقتی روزه می‌گیری خودت را در کم خوری به منزلۀ مریض در بیاور.

پرخوری حرفی است که همۀ عارفان و عالمان اخلاقی اجماع دارند که برای انسان، یک بیماری اخلاقی بسیار بدی است؛ چون انسان را از خدا دور می‌کند. پس باید خوراک‌مان هم مثل یک مریض باشد. کم‌خوری را آن‌قدر تمرین کنیم که به‌منزلۀ مریض در بیاییم. البته این را هم بیان کنم که بعضی‌ها در این مسائل اخلاقی افراط کرده و خودشان را مریض می‌کنند که این هم درست نیست. یک‌وقت می‌بینی بدنی هست که احتیاج به تقویت غذایی دارد یا در ماه رمضان برای مریض داریم که نباید روزه بگیرد که خوردن در این مواقع استثناء شده است؛ چرا که ما در احکام الهی مستثنیات داریم. «مُتَوَقِّعاً فِی کُلِّ لَحْظَهٍ شِفَاکَ مِنْ مَرَضِ الذُّنُوبِ»؛ وقتی روزه می‌گیری، چنین حالی داشته باش که با روزه، تضرّع و انقطاع به سوی خدا، امید و انتظار این را داشته باش که بتوانی از بیماری گناهان شفا پیدا کنی.

۶٫ تطهیر باطن

«وَ طَهِّرْ بَاطِنَکَ مِنْ کُلِّ کَذِبٍ وَ کَدِرٍ وَ غَفْلَهٍ وَ ظُلْمَهٍ یَقْطَعُکَ عَنْ مَعْنَى الْإِخْلَاصِ لِوَجْهِ اللَّهِ تَعَالَى»؛ هم‌چنین به‌وسیلۀ روزه، باطن خودت را از هر کدورت اخلاقی، غفلت، ظلمت و تاریکی نفس تطهیر کن که همۀ این‌ها سبب می‌شود تا نتوانی اخلاص را به‌صورت کامل برای خدا انجام دهی.

اخلاص، رمز موفقیت طلاب

چیزی که برای یک طلبه مهم است، این است که از اول روز شروع تا آخر روزهای درسی نباید اخلاص را فراموش کند. هم‌چنین نباید هدفش را از آمدن به حوزۀ علمیه فراموش کند. اگر می‌خواهد عنوان آیت‌الله و حجهالاسلام و المسلمین داشته باشد و این‌که لباس آخوندی بپوشد تا مردم برای او یک موقعیتی بشناسند و اسم و رسمی پیدا کند نمی‌توانیم روی این‌ها، اسم خلوص و اخلاص برای خدا گذاشت. بعضی‌ها همین‌ها را هم توجیه کرده و می‌گویند اگر برای پیشرفت اسلام باشد، خوب است؛ ما یک لباس خیلی تمییز بپوشیم که چنین و چنان باشد و یک‌جور توجیهاتی می‌کنند. آقا! این مسائل، مال آن‌هایی است که از عالَم نفس عبور کرده باشند. آن‌هایی که از عالم نفس عبور کرده‌اند و بالا آمده‌اند، اگر رئیس‌جمهور هم بشوند، برای‌شان مثل همان سُپور شهرداری^[۸] است و برایش هیچ فرقی نمی‌کند؛ یعنی او را حتی جایی ببرند تا پادشاه شود، چون نفس را پاک کرده و دیگر نفسی ندارد، برایش فرقی ندارد، اصلاً در این عالم نیست، بلکه در عالم فنا و با خداست، ولی شمای طلبۀ جوان و نوجوان که تازه به حوزۀ علمیه آمده‌ای، اگر از نظر اخلاقی خودسازی نکنی، نیّت‌های شما مشکل دارد. از کجا معلوم که نیّت‌مان چیزهای دیگر باشد؛ مثل کسانی که می‌روند در دانشگاه درس می‌خوانند تا مهندس یا دکتر بشوند برای این‌که پول، مال، ثروت، موقعیت و اسم پیدا کنند و بتوانند وزیر بشوند یا مدیر شوند. پس اگر ما هم به حوزه آمده‌ایم برای این‌که یک موقعیتی پیدا کنیم، آن‌هم در روزهای اول درس‌مان به این نیّت بیاییم، کجا می‌توانیم اسمش را خلوص و اخلاص بگذاریم؟ بنابراین سفارش ما همین است که این خلوص را همیشه در خودتان تقویت کنید.

اخلاص نشانه‌هایی دارد که آیا طلبه، مخلص است یا نه؟ اگر شهریه‌اش کم شد، اگر اتاقش جابه‌جا شد، اگر آمدند به او یک فحشی، یک‌حرفی زدند؛ یا فرض کن وقتی کنار خانواده‌اش رفت، به‌جای این‌که این طلبه را تکریم کنند، حرف‌هایی به او زدند؛ آیا می‌تواند صبر کند؟ آیا می‌تواند این حرف‌ها را تحمّل کند و مذمّت خلق برایش مشکل نباشد؟ می‌گویند تو باید به گونه‌ای باشی که اگر تعریف یا مذمّت کنند، برای تو هیچ فرقی نداشته باشد.

آن‌هایی که از عالم نفس عبور می‌کنند، هیچ چیزی برای‌شان فرقی نمی‌کند؛ مثلاً می‌گویند: مرحوم ملّا حسین‌قلی همدانی؟ق؟ در یک دستش خاک و در دست دیگرش طلا می‌گذاشت، بعد می‌گفت: من بین این دو تا، هیچ‌ فرقی نمی‌بینم. آیا شما هم می‌توانی این‌طور باشی؟ اگر توانستی این‌طور باشی و مخلص شوی، آن‌وقت بگو به‌خاطر موقعیت یا برای تبلیغ در خارج یا مانند آن به حوزه می‌روم، ولی تا وقتی آدم این نفسش را درست نکرده، نباید جرأت کند این حرف‌ها را بزند.

ذخیره‌ای برای قیامت

«قِیلَ لِبَعْضِهِمْ: إِنَّکَ ضَعِیفٌ وَ إِنَّ الصِّیَامَ یُضْعِفُکَ، قَالَ: إِنِّی أُعِدُّهُ بِشَرِّ یَوْمٍ طَوِیلٍ»؛ به بعضی از روزه‌دارها گفته‌اند: آقا! تو روزه می‌گیری ضعیف می‌شوی یا این‌که تو لاغری، نباید روزه بگیری؛ روزه تو را لاغر می‌کند. جواب داد که «إِنِّی أُعِدُّهُ بِشَرِّ یَوْمٍ طَوِیلٍ»؛ من این روزه را برای دفع شرّ روز طویل؛ یعنی روز قیامت می‌گیرم؛ چون همان‌طوری‌که ما در دنیا شرّ داریم، در آخرت هم شرّ داریم. در دعاها شرّ آخرت بیان شده است، چنان‌که در دعای ماه رجب این جمله را می‌خوانیم: «أَعْطِنِی بِمَسْأَلَتِی إِیَّاکَ جَمِیعَ‏ خَیْرِ الدُّنْیا وَ جَمِیعَ خَیْرِ الآخِرَهِ وَ اصْرِفْ عَنِّی بِمَسْأَلَتِی إِیَّاکَ جَمِیعَ شَرِّ الدُّنْیا وَ شَرِّ الآخِرَهِ».^[۹]

«وَ الصَّبْرُ عَلَى طَاعَهِ اللَّهِ أَهْوَنُ مِنَ الصَّبْرِ عَلَى عَذَابِهِ»؛ من صبر می‌کنم؛ اگر بتوانم اطاعت خدا را انجام داده و صبر کنم، این بهتراست از این‌که بعداً گرفتار عذاب خدا بشوم و بخواهم عذاب خدا را صبر کنم.

پاداش روزه

«وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ«صلیٰ الله عَلِیه و آله و سَلَّم»: قَالَ تَعَالَى: الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ»؛ رسول خدا(ص) راجع به مسئلۀ روزه – چه روزۀ واجب، چه روزۀ مستحب – می‌فرماید که خدا در حدیث قدسی فرموده: روزۀ روزه‌دار، مال من است و من پاداش روزه‌دار را می‌دهم. چرا این‌گونه است؟ این مسئله دلیلی دارد؛ چون در میان عبادت‌ها، روزه یک امر پنهانی است. شما می‌توانی روزه باشی و هیچ‌کسی هم نفهمد تو روزه‌هستی، ولی آیا می‌توانی نماز بخوانی و هیچ‌کسی شما را نبیند که نماز می‌خوانی؟ بله، می‌شود درب یک اتاق را آدم ببندد و هیچ‌کسی نفهمد، ولی چقدر می‌توانی؟ آیا تا آخر عمر می‌توانی این کار را کنی؟ بالأخره یک بچه‌ای، یک کسی می‌آید می‌بیند. وضعیت عبادات دیگر به گونه‌ای است که نمی‌شود از مردم پنهان کرد، ولی روزه و نیّت روزه را می‌شود پنهان کرد.

پس خلوص در روزه برای شخص آسان‌تر است تا خلوص در نماز و خلوص در عبادت‌های دیگر؛ لذا وقتی خدا می‌گوید: روزه مال من است؛ یعنی می‌توانی این نیّت را برای من حفظ کنی. «وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ»؛ که من پاداش می‌دهم، منظور کدام پاداش است؟ پاداش بهشت، پاداش در دنیا یا پاداش درآخرت؟ ما عرض می‌کنیم که همۀ این پاداش‌ها درست به‌جای خودش، ولی پاداش دیگری هست که از همۀ این پاداش‌های دیگر بالاتر است. «أَنَا أَجْزِی بِهِ»؛ این «أنَا» که خدا می‌گوید؛ یعنی خودم پاداش تو می‌شوم؛ این خیلی معنی دارد که بعضی‌ها متوجه نمی‌شوند. «وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ»؛ یعنی من پاداش تویِ روزه‌دار می‌شوم. تو وقتی برای من روزه گرفتی، تو خودت مرا پیدا می‌کنی، با من اُنس می‌گیری و به من عشق پیدا می‌کنی؛ این خیلی حرف است. پس کاربرد روزه این است که شما را به آن‌جایی می‌رساند که بتوانی تقرّب به‌سوی خدا و معرفت الله را از روزه تحصیل کنی.

امام خمینی برای جوان‌ها می‌فرماید: روزهای دوشنبه و پنجشنبه را روزه بگیرند؛ چون نامۀ اعمال به امام زمان(عج) عرضه می‌گردد، ولی من روایت دیدم که خدا بعضی از بندگان را مدح می‌کند و می‌گوید این‌ها صیام النّهار و قیام اللیل هستند؛^[۱۰] این بندگان خدا همۀ روزهای سال، به جز روزهای حرام را روزه و شب‌های همۀ سال را سحرخیزی و شب‌بیداری دارند. این چگونه می‌شود که آدم، همۀ سال را روزه داشته باشد؟ من از شما یک سؤال دارم: این قهرمان کُشتی چه‌جوری قهرمان می‌شود؟ این ورزش‌کاری که ورزش‌های سنگین و سخت را انجام می‌دهد و او را به مسابقات بین‌المللی می‌برند، آن‌جا ممتاز می‌شود و با چقدر طلا و جام به ایران می‌آید؛ آیا ما نمی‌توانیم در امور معنوی از این تمرین‌ها کنیم؟

پس ما می‌توانیم خودمان را در این مسائل دنیوی پیش ببریم، تمرین کنیم، دوره ببینیم و خودمان را به جاهایی برسانیم که افراد خیلی کم این‌گونه هستند و کسانی هستند که اهل این کارها بوده و خودشان را به آن مراحل بالا می‌رسانند و جزء ممتازین قرار می‌گیرند. اگر ما در مسائل دنیوی می‌توانیم، آیا در مسائل اخروی نمی‌شود این کار را کرد؟ آیا نمی‌شود روزه‌گرفتن را زیاد تمرین کنیم، بعد ببینیم همۀ سال را روزه هستیم، همۀ ماه را روزه هستیم؟ اصلاً معده عادت می‌کند.

شما معده را به پرخوری عادتش بدهی، عادت می‌کند؛ به کم خوری عادتش بدهی، عادت می‌کند؛ بدنت را به بیداری شب عادت بده که در روز با خواب قیلوله و خواب‌های بعضی از ساعات تدارک کنی و یا اصلاً ساعات اول شب را بخوابیم. چرا تا ساعت دوازده شب بنشینیم؟ برای چی؟ بنشینیم که چه‌کار کنیم؟ می‌خواهی مطالعه کنی؟ این را برای سحر بگذار تا هم نماز شب بخوانی و هم مطالعه کنی، مباحثه داری بگذار سحر مباحثه کن. هر چیزی را آدم می‌تواند برای آن ثلث آخر شب بگذارد، می‌شود این کار را کرد؛ یک هفته، دو هفته، یک ماه، دو ماه عادت می‌کنی و دیگر نمی‌توانی خودت را جدا کنی.

این را به شما بگویم که عادت خوب، خوب و عادت بد، بد است. خدا می‌داند کارمندِ یک کارخانه‌ای بود، می‌گفت الآن بازنشسته شده‌ام، ولی بازهم ساعت چهار شب با این‌که نمی‌خواهم بیدار شوم، بیدار می‌شوم؛ چون قبلاً برای سال‌ها تمرین کرده بودم که باید بیدار می‌شدم بروم سر خیابان، ماشین سرویس بیاید مرا به کارخانه ببرد. الآن هم همین کار را می‌کنم. عزیز من این دیگر شاهد زنده است؛ این شاهد زنده خودش می‌گوید که من این‌طوری کردم و الآن دارم بیدار می‌شوم. بعضی‌ها می‌گویند من نمی‌توانم نماز شب بخوانم، من نمی‌توانم بیدار بشوم. باید اولش به خودت زحمت بدی تا کم‌کم کار جور شود.

امام صادق(ع) در این بخش، تعداد دیگری از آثار و فواید روزه را بیان می‌کنند که هم شامل روزۀ واجب و هم روزۀ مستحب می‌شود. حضرت(ع) می‌فرماید:

اماتۀ نفس و شهوت

«وَ الصَّوْمُ یُمِیتُ مُرَادَ النَّفْسِ وَ شَهْوَهَ الطَّمَعِ (الطَّبْعِ)»؛ روزه گرفتن، خواسته‌های نفس امّاره را می‌میراند و هم‌چنین شهوت و خواستۀ طمع را در نفس فرو می‌نشاند. در بعضی نسخه‌ها به‌جای طمع، «طبع» نوشته‌اند. طبع انسان هم طبع شهوت‌آمیز است؛ لذا اثر روزه آن است که این شهوت را خاموش می‌کند.

صفای قلبی

«وَ فِیهِ صَفَاءُ الْقَلْبِ»؛ این‌که صفای دل را می‌شود از روزه پیدا کرد به این علت است که در اثر روزه گرفتن، گرسنگی و کم خوری پیدا می‌شود و این مسئله، بخارات معده را فرو می‌نشاند؛ چون وقتی انسان پرخوری کرد، این بخارات معده به سر و مغز او می‌زند و از این‌که حافظۀ او فعال شود و صفایی در دل پیدا شود جلوگیری می‌کند، ولی شخص صائم در اثر کم خوری، روزه گرفتن و پیدا شدن گرسنگی، در خودش یک صفایی احساس می‌کند که در اثر این صفا، توجهات خدایی او در دل بیشتر می‌شود.

طهارت اعضا و جوارح

«وَ طَهَارَهُ الْجَوَارِحِ»؛ به‌وسیلۀ روزه گرفتن، جوارح و اعضای ظاهری انسان طاهر و پاک می‌شود. منظور از «جوارح»، اعضای ظاهری است و منظور از «جوانح»، اعضای باطنی است. قطعاً در اثر روزه‌گرفتن زیاد، باطنی با بصیرت، باصفا و با ایمان به دست می‌آید، اما جوارح و اعضای بیرونی، همانند چشم و گوش و دست و پا چگونه پاک می‌شوند؟ باید گفت که در اثر تقوا و نیروی بازدارنده‌ای که در قلب انسان، در اثر گرسنگی، خشوع و خضوع به وجود می‌آید، این نیروی بازدارنده، چشم را از چشم‌چرانی و نگاه به نامحرم حفظ می‌کند و گوش را همین‌طور از محرمات حفظ می‌کند. کلیۀ اعضا را از این‌که فاسد شوند و فساد اخلاقی و فساد گناه در این‌ها سرایت کند، جلوگیری می‌کند.

آبادی ظاهر و باطن

«وَ عِمَارَهُ الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ»؛ ظاهر انسان آراسته و آباد و باطنش هم آباد می‌شود. آباد شدن باطن به این است که نورانی می‌گردد و به سبب همان توجهات و خشوع‌های معنوی که در ماه رمضان که ماه روزۀ خداست و هم‌چنین اوقات دیگر به دست می‌آید، ایمان او قوی می‌شود و بیشتر از قبل حضور خدا را در خود حس می‌کند. اما این‌که فرمود ظاهر انسان هم آباد می‌شود، مسلّماً ظاهر انسان که جسم و اعضای ظاهری‌اش است، همان‌طوری‌که در جملۀ قبل بیان گردید جوارحِ جسمی انسان طاهر می‌شود، در این‌جا هم می‌فرماید: ظاهر آباد می‌شود؛ یعنی روزه در رفتار، گفتار، معاملات و برخوردهای او تاثیر مثبت می‌گذارد و ظاهر و باطن او را از لحاظ معنوی و الهی آباد می سازد.

اصلاً کلّ جهان و کلّ عالَم در نگاه شخص روزه‌دار و در چشم عقل و اندیشۀ او – که در اثر گرسنگی توجه باطن او به خدا زیاد می‌شود – رنگ خدایی پیدا می‌کند و جهان برای او بهشتِ رضوان الهی می‌شود و زندگی او کلاًّ دگرگون می‌گردد.

شکر منعِم

«وَ الشُّکْرُ عَلَى النِّعَمِ»؛ از فواید دیگر این‌که روزه‌دار می‌تواند با روزه، ارزش نعمت‌های خداوند را تحصیل کند؛ چون بصیرت الهی پیدا می‌کند که با آن بصیرت، می‌تواند مُنعِم را در نعمت‌ها پیدا کند و سپس سپاس و شکر این مُنعِم جلیل را هم انجام دهد.

دست‌گیری از محرومان

«وَ الْإِحْسَانُ إِلَى الْفُقَرَاءِ»؛ از فواید دیگر روزه این‌که شخص روزه‌دار به تکاپو می‌افتد تا در فکر فقرا، محرومان و مستضعفان باشد و به آن‌ها احسان کند. علت احسان از آن‌جاست که فرض کنید سرمایه‌داری که خیلی پول‌دار و غنی است، تا زمانی که در ماه رمضان روزه نگیرد و درد گرسنگی را نفهمد، درد فقیر را نمی‌فهمد. وقتی شخص پول‌دار در ماه رمضان روزۀ زیاد گرفت، آن‌وقت می‌فهمد که فقیر چه رنج و دردی در اثر فقر پیدا می‌کند؛ آن‌وقت متوجه می‌شود که باید احسان و کمک کند و از محرومان دستگیری کند؛ لذا می‌بینیم که خیرات، در ماه رمضان خیلی بیشتر از ماه‌های دیگر است؛ یعنی اشخاصی هستند که چه‌بسا در غیر ماه رمضان به فکر فقرا، به فکر انجمن خیریه و کارهای خیر نباشند، ولی در ماه رمضان، چون یک آب‌وهوای دیگری است و یک حال توجه بیشتری هست این است که این روزه عاملی می‌شود تا به کارهای خیر توجه بیشتری کنند.

کثرت حالات معنوی

«وَ زِیَادَهُ التَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ وَ الْبُکَاءِ»؛ دیگر از فواید روزه این‌که تضرع و زاری به درگاه خدا، خشوع و گریه کردن، دعا و مناجات باخدا در این ماه رمضان خیلی بیشتر از ماه‌های دیگر می‌شود؛ به همین جهت می‌بینیم در ماه رمضان برای اهل روزه، دعاهای متنوعی هست؛ دعاهای مخصوص بعد از نماز و تعقیبات نمازها، دعاهایی در وقت سحر، دعاهایی در وقت شب و روز، دعاهایی برای هر ساعتِ ایام ماه رمضان. این دعاها برای چیست؟ برای این است که چون روزه‌داران در ماه رمضان توجه خاصی به خدا پیدا می‌کنند؛ لذا به دعا و مناجات و گفتگوی با محبوب خود، خداوند جلیل رو می‌آورند.

وسیلۀ پناه بردن به خدا

«وَ حَبْلُ الِالْتِجَاءِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى»؛ از فواید دیگر روزه این‌که انسان می‌تواند به‌وسیلۀ آن، ملجأ و پناه‌گاه خود را پیدا کند؛ یعنی چون در باطن یک‌حالتی از معرفت، شناخت و توجه به خدا پیدا می‌کند، از خلق خدا منقطع می‌شود و در همۀ حاجت‌ها و مشکلات رو به خدا می‌کند؛ چون در روزه، گرسنگی و جوع هست و در این جوع و گرسنگی‌حالتی از تضرّع و انقطاع به انسان دست می‌دهد که می‌تواند خدا را پناه‌گاه خودش قرار دهد.

شکسته شدن شهوات

«وَ سَبَبُ انْکِسَارِ الْشَّهوَهِ»؛ از فواید روزه این‌که شهوت به‌کلی شکسته می‌شود. شهوت‌های دنیوی و نفسانی، مشتهیات غیر صحیح کلاًّ شکسته می‌شود و نفس انسانی از آن افراط‌گری‌هایی که در گذشته داشته، معتدل می‌شود.

سبک شدن حساب

«وَ تَخْفِیفِ الحِسَابِ (السَّیِّئَاتِ)»؛ از فواید دیگر روزه، سبب سبک شدن حساب در نزد خدا می‌شود؛ چون سالکِ صائم در فکر مراقبه، مشارطه، محاسبه و معاقبه برمی‌آید و چنین کارهایی حساب و گناهان او را کم می‌کند. در بعضی از نسخه‌ها به‌جای «حساب»، «سیئات» آمده است؛ یعنی روزه باعث می‌شود سیئات و گناهان از او کمتر صادر شود. وقتی گناهانش کم شد، حساب او هم در روز قیامت، در پیشگاه خدا مسلماً سبک‌تر خواهد شد.

مضاعف شدن حسنات

«وَ تَضْعِیفِ الْحَسَنَاتِ»؛ آخرین مورد از فواید روزه این‌که حسنات و خوبی‌هایی که از نفس صائم سر می‌زند مضاعف می‌شود؛ یعنی در ماه رمضان می‌بیند که خیلی از کارها و خوبی‌هایی که قبلاً نداشته، به برکت این روزه، حسنات و خیراتی از او سرزده است.

«وَ فِیهِ مِنَ الْفَوَائِدِ مَا لَا یُحْصَى وَ کَفَى بِمَا ذَکَرْنَاهُ مِنْهُ لِمَنْ عَقَلَهُ وَ وُفِّقَ لِاسْتِعْمَالِهِ»؛ آخرین جملۀ امام صادق(ع) این است که همۀ آثار، فواید و سودهایی را که روزه برای انسان دارد، نمی‌توانیم تحدیدش کنیم، ولی همین چندتایی که در این کلام‌مان گفتیم، برای کسی که عقلی داشته باشد و بخواهد این‌ها را به‌کار بگیرد، برای او کفایت می‌کند؛ پس معلوم می‌شود که روزه چیزی نیست که به یک حدود و فواید معدودی محدود باشد، بلکه فوایدش زیاد است. وقتی روزه، انسان را به‌ حد اعلای مراتب معرفت می‌رساند، دیگر آدم چه بگوید؟ آیا می‌شود با این‌همه فوایدی که شمردیم، انسان ارزش روزه را به دست نیاورد؟ یعنی کم فردی هست که عقل را به کار نگیرد و سراغ روزۀ واجب یا مستحب نرود و این‌همه فواید را از دست بدهد.

امیدواریم که با بیان این‌همه آثار و فواید روزه، خداوند به همۀ ما توفیق عنایت کند تا هم روزۀ ماه رمضان و هم روزه‌های دیگر را به احسن وجه انجام بدهیم.

پی نوشت:

۱- مصباح الشریعه

منبع: کتاب عرفان اهل بیتی در شرح «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه»، فصل بیستم: روزه– از تألیفات آیت الله حاج شیخ محمدصالح کمیلی خراسانی حفظه الله

علاقه‌مندان جهت خرید و مطالعه کتاب می توانند از طریق همین لینک اقدام فرمایند.

[۱]. مصباح الشریعه، ترجمۀ مصطفوی، ص ۸۲ – ۸۴٫

[۲]. عطار نیشابوری، مظهر العجایب و مظهر الأسرار، ص ۱۷۳٫

[۳]. من جنّ و انس را نیافریدم جز براى این‌که عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند). ذاریات (۵۱)، آیۀ ۵۶٫

[۴]. ما آدمی‌زادگان را گرامى داشتیم‏. اسراء (۱۷)، آیۀ ۷۰٫

[۵]. گفت: به عزّتت سوگند، همۀ آنان را گمراه خواهم کرد. ص (۳۸)، آیۀ ۸۲٫

[۶]. کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۱۱۳٫

[۷]. و در ثروت و فرزندانشان شرکت جوى‏. اسراء (۱۷)، آیۀ ۶۴٫

[۸]. مأمور شهرداری، رفتگر.

.[۹] ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنه، ج ۳، ص ۲۱۱٫

[۱۰]. «مَا زَالَ عِیسَى؟ع؟ صَائِمَ النَّهَارِ قَائِمَ اللَّیْل‏»؛ حضرت عیسی(ع) روزها را پیوسته روزه‌دار و قائم اللیل بود. ابن شاذان قمى، الفضائل، ص ۱۰۷؛ ابن شهر آشوب مازندرانى، مناقب آل أبی طالب(ع)، ج ‏۴، ص ۳۵۲٫