برشی از کتاب عرفان اهل بیتی

زیربنای وظایف سالک

اگر شما بتوانی با یاد مرگ و یاد آن روز بزرگی که همه در محکمۀ عدل الهی می‌ایستند، آرزوهایت را کم کنی، آن‌وقت است که شما از زندان دنیا راحت شده‌ای

زیربنای وظایف سالک

امام صادق (علیه‌السلام): «وَ قِوَامُ‏ ذَلِکَ کُلِّهِ‌بِالافْتِقَارِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى ….»؛{۱}امام صادق (علیه‌السلام) درباره وظایف مومن سالک می‌فرماید: قوام و زیربنای همۀ این امور و وظایف که همیشه بتوانی در عبادات و طاعات الهی موفق شوی و در ترک معاصی با حفظ الهی محفوظ باشی، چهار چیز است:

۱-خود را نیازمند خدا دانستن

«بِالافْتِقَارِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى»؛ یعنی خود را عاجز بدانی و بگویی من خودم نمی‌توانم این کار را بکنم، این خداست که باید به من کمک بدهد.

۲- مضطر دیدن خود به حق متعال

«وَ الِاضْطِرَارِ إِلَیْهِ»؛ هم‌چنین باید حالت اضطرار در شما باشد؛ یعنی خودت را نسبت به این دنیای دو روزه در آن‌چه خدا از شما می‌خواهد که انجام بدهی، مضطر ببینی.

۳و۴-خشوع و خضوع

امام صادق (علیه‌السلام) پس از افتقار و اضطرار، دو مورد دیگر را به عنوان زیربنای وظایف سالک بیان می‌کند: «وَ الْخُشُوعِ وَ الْخُضُوعِ»؛ از مایه‌های دیگر و لازم برای اهل سلوک، موضوع خشوع و خضوع است که سالک الی الله باید کاملاً حالت خشوع و خضوع را در خودش به‌طور همیشه حفظ کند؛ از این‌ رو در حدیثی آمده است که «بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ‏ فِی‏ قَلْبِه‏» {۲} یکی از علائم ایمان این است که در صورت با مردم، خندان و گشاده‌رو است، اخمو نیست، ولی در دل نسبت به خدا حزن و اندوه دارد؛ چون اگر قلب انسان از حزن و اندوه خالی شود مثل چاهی است که آبش خشک شود.

نکته‌ای که باید در این‌جا به آن اشاره کنیم، تفاوت خشوع و خضوع است. واژۀ خضوع؛ یعنی فروتنی و تواضع در مقابل بزرگ‌بینی و تکبّر به‌کار می‌رود و خشوع غیر از این است. تفاوت‌هایی هم بین خشوع و خضوع وجود دارد که بیان می‌کنیم:

أ. علامه طباطبایی قدس سرّه در تفسیر المیزان می‌نویسد: «خضوع، اختصاص به اعضا و جوارح بدن دارد، ولی خشوع مربوط به قلب است که خاشع می‌گردد.{۳}

ب. در کتاب مجمع البحرین آمده است که خشوع اعم از خضوع است؛ یعنی قلمرو خضوع، اعضای بدن است، اما خشوع علاوه بر اعضای بدن، چشم را – یعنی به پایین نگریستن – و صدا را – یعنی پایین آوردن صدا – نیز شامل می‌شود.{۴}

ج. ملا صالح مازندرانی قدس سرّه در خصوص تفاوت بین خضوع و خشوع می‌گوید: «منظور از خشوع، پایین آوردن صدا و منظور از خضوع، پایین انداختن سر است.{۵}

کلید رسیدن به افتقار، اضطرار، خشوع و خضوع

۱- انابه و بازگشت به سوی خدا

«وَ مِفْتَاحُهَا الْإِنَابَهُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى»؛ دربارۀ این‌که از چه راهی وارد شویم و این افتقار، اضطرار، خشوع و خضوع را در خودمان تولید کنیم، امام (علیه‌السلام) می‌فرماید: کلید همۀ این امور، انابه و بازگشت به سوی خداست و شما باید دائماً در حال توبه و برگشت به درگاه خدا باشید.

۲- کوتاه کردن آرزو

«مَعَ قَصْرِ الْأَمَلِ بِدَوَامِ ذِکْرِ الْمَوْتِ»؛ این‌که آرزوهایت در این دنیا باید کوتاه باشد. حالا چگونه انسان می‌تواند آرزوها و محبتش را به دنیا کم کند؟ راه علاجش را فرمود: «بِدَوَامِ ذِکْرِ الْمَوْتِ»؛ این‌که همیشه مرگ را یاد کنید. بعد فرمود: «وَ عِیَانِ الْوُقُوفِ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ»؛ یکی از عوامل دیگر برای این‌که ما آرزو و محبت به دنیا را کم کنیم، این است که خودت را کاملاً و به یقین در این حالت ببینی که جلوی خدا ایستاده‌ای و خداوند شما را مؤاخذه می‌کند. این امر، دو نتیجه برای سالک به ارمغان می‌آورد:

أ. راحتی از زندان دنیا

«لِأَنَّ فِی ذَلِکَ رَاحَهً مِنَ الْحَبْسِ»؛ اگر شما بتوانی با یاد مرگ و یاد آن روز بزرگی که همه در محکمۀ عدل الهی می‌ایستند، آرزوهایت را کم کنی، آن‌وقت است که شما از زندان دنیا راحت شده‌ای؛ یعنی از این دنیا – که برای مؤمن، حکم زندان را دارد – به‌وسیلۀ دوام یاد مرگ و یادآوری روز بزرگی که انسان در آن روز بایستد، بازخواست شود و جواب‌گوی اعمال و افعالش در این دنیا باشد، راحت می‌شوی.

ب. نجات از دشمن

«وَ نَجَاهً مِنَ الْعَدُوِّ»؛ هم‌چنین شما می‌توانی به‌وسیلۀ یاد مرگ و یاد صحرای محشر، از دشمن خودت هم نجات پیدا کنی. ما غیر از دشمنان خارجی، دشمنی داریم که همیشه با ماست: «أَعْدَى‏ عَدُوِّکَ‏ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْک» {۶} بدترین دشمن، همان نفس انسان است که انسان در اثر یاد مرگ و یاد روز محشر، می‌تواند از نفس و وسوسه‌های شیطانی‌اش، نجات پیدا کند.

۳- سلامت نفس و اخلاص

سومین کلیدی که حضرت(علیه‌السلام) برای رسیدن به افتقار، اضطرار، خشوع وخضوع می‌فرماید، این است: «وَ سَلَامَهُ النَّفْسِ وَ الْإِخْلَاصِ فِی الطَّاعَاتِ بِالتَّوْفِیقُ»؛ برای این‌که به این دو امر؛ یعنی نفسِ سالم و اخلاص در عبادت دست یابیم، فقط توفیق پروردگار ضروری است؛ پس ما باید به دنبال آن توفیق باشیم.

بعد می‌فرماید: «وَ أَصْلُ ذَلِکَ أَنْ یُرَدَّ الْعُمُرُ إِلَى یَوْمٍ وَاحِدٍ»؛ منشأ این توفیق آن است که انسان در دنیا به خودش تلقین نکند که می‌مانم و هستم و هرگز نباید آرزوهای زیادی بپروراند، بلکه تمام عمرش را به یک روز برگرداند؛ یعنی با خودش بگوید معلوم نیست فردا زنده باشم، فقط همین امروز را دارم. سپس از کلام رسول‌ خدا (صل‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) شاهد آورده، می‌فرماید: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صل الله علیه و آله و سلم الدُّنْیَا سَاعَهٌ فَاجْعَلْهَا طَاعَهً»؛ رسول خدا (صل‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: دنیا یک ساعت است، پس او را صرف طاعت الهی کن؛ دائماً نگو من در دنیا می‌مانم.

صورت از بی صورتی آمد برون

باز شد که إنّا إلیه راجعون

پس تو را هر لحظه مرگ و رجعتی است

مصطفی فرموده دنیا ساعتی است {۷}

پی نوشت:

۱-مصباح الشریعه

۲-کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۲۲۶؛ نهج البلاغه، ص ۵۳۳٫

۳- طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۱۵۲٫

۴- طریحی، مجمع البحرین، ج ۴، ص ۳۲۱

۵-مازندرانی، شرح الکافی ـ الأصول و الروضه، ج‏ ۸، ص ۲۲۶٫

۶- ورّام بن أبی فراس، مجموعۀ ورّام، ج ۱، ص ۵۹

۷-مولوی، مثنوی معنوی، دفتر اول، ص ۹۷