برشی از کتاب اخلاق اهل بیتی

روش درمان رذائل نفسانی

ما برای اصلاح نفسمان دست به هر کاری بزنیم، اصل و اساسش از جانب خداست. به تعبیر دیگر، ما دست به هر سببی که بزنیم، ماورای آن سبب یک مسببی از غیب هست که او ما را هدایت می‌کند؛

روش درمان رذائل نفسانی

امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق می فرماید «اَللَّهُمَّ خُذْ لِنَفْسِکَ مِنْ نَفْسِی مَا یُخَلِّصُهَا؛ خدایا! برای خودت، رذائل اخلاقی و رذائل نفسانی مرا بگیر!»

در این فراز به سه واژه: «مَا یخَلِّصُهَا»، «مَا یصْلِحُهَا» و «تَعْصِمَهَا» باید توجه و دقت ویژه نماییم. با آن‌که هر کدام از این جمله‌ها، معنای مستقل خود را دارد، توالی و ترتیب آن‌ها معنای دیگری را نیز می‌رساند.

اولین کلمه، «مَا یخَلِّصُهَا» است. معنای این واژه آن است که شما در قدم اول، باید تمام رذائل نفسانی و اخلاقی را از نفس خود بیرون کنید. هر انسانی دارای دو نوع تمایلات است: ۱٫ تمایلات خیری؛ ۲٫ تمایلات شروری. هر دوی این‌تمایلات، در وجود انسان ریشه دارد.

در این فراز، یک بگیر«خُذْ» دارد و یک بگذار «أَبْقِ». مراد از بگیر؛ خوی‌های زشت است. شما باید رذایل اخلاقی را در وجودتان جستجو کنید و بعد از پیدا کردن این رذایل، آن‌ها را یکی‌یکی از ریشه بیرون نمایید. مراد از بگذار، طبایع و خوی‌های خوبِ نفس است که خداوند در وجود انسان‌ها ذخیره نموده است. ما باید در نفسمان بگردیم و این‌ها را پیدا و فعال نماییم.

الف: نفس لوامه

یکی از ویژگی‌های خوب، نفس لوّامه است که در قرآن نیز مطرح شده است: «لَا أُقْسِمُ بِیوْمِ الْقِیامَهِ وَ لَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ»؛ سوگند به روز قیامت و سوگند به (نفس لوّامه و) وجدان بیدار و ملامت‌گر (که رستاخیز حقّ است).^[۱] نفس ملامت‌گر، حالتی است که در طبع انسان وجود دارد. باید این نفس را بیدار کنیم و به حرکت وادار سازیم.

ب: نفس ملهمه

دومین ویژگی خوب، نفس ملهمه است: «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا»؛ سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد، سپس پلیدکارى و پرهیزگارى‌اش را به آن الهام کرد. {۲} این هم ذخیره الهی است که باید آن را در خودمان پیدا کنیم.

پیدا کردن نفس ملهمه و برخوردار شدن از الهامات الهی، طبق بیان صریح قرآن کریم، نیاز به تلاش و زحمت دارد: «وَ أَنْ لَیسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ وَ أَنَّ سَعْیهُ سَوْفَ یرَى»؛ و این‌که براى انسان جز حاصل تلاش او نیست و [نتیجه‌] کوشش او به زودى دیده خواهد شد{۳}

البته این مطلب نیز ثابت است که باید از طرف خداوند هم لطف، عنایت و هم دست‌گیری صورت بگیرد. در فقره سوم همین فراز هم آمده است: «فَإِنَّ نَفْسِی هَالِکَهٌ أَوْ تَعْصِمَهَا؛ خدایا! این نفس من، مرا به هلاکت سوق می‌دهد، مگر این‌که خودت نفس مرا معصوم قرار دهی.»

مراد از معصوم قرار دادن، حفظ کردن نفس از بدی‌هاست؛ بنابراین ما برای اصلاح نفسمان دست به هر کاری بزنیم، اصل و اساسش از جانب خداست. به تعبیر دیگر، ما دست به هر سببی که بزنیم، ماورای آن سبب یک مسببی از غیب هست که او ما را هدایت می‌کند؛

لذا وقتی در این دعا می‌گوید: «فَإِنَّ نَفْسِی هَالِکَهٌ أَوْ تَعْصِمَهَا»؛ بدین معناست که اگر او از ما دست بکشد و کنار برود، ما دچار خذلان خواهیم شد

نفس انسان، اژدهای عظیمی‌است که باید بلد باشیم این اژدها را چطوری رام کنیم. البته این کار، کار یک روز و دو روز، یک ماه و دو ماه و حتی کار یک سال و دو سال نیست؛ نیاز به زمان زیادی دارد.

امام سجاد علیه السلام در فقره اول این فراز، دوبار واژه نفس را به کار برده است: «خُذْ لِنَفْسِکَ مِنْ نَفْسِی». نفس اول؛ یعنی «لِنَفْسِکَ» اشاره به خداوند دارد. نفس دوم؛ یعنی «مِنْ نَفْسِی» اشاره به نفس خودمان دارد. در قرآن نیز، خداوند کلمه نفس را برای خودش به کار برده است: «وَیحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ»؛ و خدا شما را از خودش مى‌ترساند.{۴}

از این تعبیر قرآنی و به تبع آن، تعبیری که امام سجاد علیه السلام به کاربرده است، معلوم می‌شود که نفس و نفوس، فقط برای ملائکه، جن و انس نیست، خدا هم نفس دارد. مراد از نفس هم، ذات و حقیقت هر چیزى است.

آخرین نکته درباره «مَا یُخَلِّصُهَا» آن است که باید از بدی‌ها، پلیدی‌ها و شرارت‌های نفس یا به تعبیر دیگر، از رذائل اخلاقی، رذائل نفسانی و وساوس شیطانی خود را «تخلیه» کنیم. اصل تخلیه، یک اصل مهمی‌است که علمای اخلاق، روی آن تأکید بسیار دارند؛ زیرا بعد از تخلیه نوبت «تحلیه» و سپس نوبت «تجلیه» فرا می‌رسد.

«وَ أَبْقِ لِنَفْسِی مِنْ نَفْسِی مَا یُصْلِحُهَا؛ خدایا! از نفس خودم براى من، چیزی را باقى بگذار که مرا اصلاح مى نماید.» امام سجاد علیه السلام در فقره اول «لِنَفْسِکَ» را استعمال کرد؛ زیرا وقتی می‌خواهیم خودمان را از رذائل عظیمِ نفسانی تخلیه کنیم، حتماً باید کمکی از جانب خداوند صورت گیرد.

به همین‌جهت، می‌گوییم: خدایا! وقتی می‌توانیم برای تو باشیم که این رذائل اخلاقی از وجود ما بیرون برود. در جمله دوم: «وَ أَبْقِ لِنَفْسِی مِنْ نَفْسِی مَا یُصْلِحُهَا»؛ هر دو نفس، به خود ما اشاره دارد. همین نکته برای ما هشدار می‌دهد که تخلیه، کار بسیار مشکل و وقت‌گیر است. وقتی که رذائل عظیمِ نفسانی را از وجودمان تخلیه کردیم، کارها آسان‌تر می‌شود.

گاهی اوقات، انسان مدام گناه را پشت گناه مرتکب می‌شود. بر اثر این طغیان، خدای شدید العقاب نیز یک چوبی به آدم می‌زند و دیگر هیچ چیزی را از او قبول نمی‌کند. به همین‌علت، ما عاجزانه از خداوند تقاضا داریم که خدایا! این‌طور نباشد که ما از چشم تو بیفتیم.

جمله سوم، علت درخواست‌های فقره اول و دوم را توضیح می‌دهد. «فَإِنَّ نَفْسِی هَالِکَهٌ أَوْ تَعْصِمَهَا؛ به راستی که نفس من به هلاکت مبتلا می‌شود، مگر این‌که تو برایم حفظ کنی.» فقره سوم به روشنی توضیح می‌دهد که اگر کمک و یاری خداوند نباشد، تلاش‌های ما به شکست منجر می‌شود.

پی نوشت:

۱- صحیفه سجادیه، دعای مکارم الاخلاق

۲- شمس (۹۱)، آیه ۸-۷٫

۳- نجم (۵۳)، آیه ۴۰-۳۹٫

۴- آل عمران (۳)، آیه ۲۸٫

منبع: کتاب اخلاق اهل‌بیتی در شرح «دعای مکارم الاخلاق»، فراز نوزدهم: اصلاح نفس – از تألیفات آیت الله حاج شیخ محمدصالح کمیلی خراسانی حفظه الله

علاقه‌مندان جهت خرید و مطالعه کتاب می توانند از طریق همین لینک اقدام فرمایند.

لینک کوتاه : https://www.komeily.com/?p=31631