متن بیانات حضرت آیت الله کمیلی خراسانی «حفظه الله» در خصوص شرح دعای مکارم الاخلاق در جمع مسئولین عقیدتی سیاسی سپاه

به گزارش مرکز تحقیقاتی توحید، حضرت آیت الله کمیلی خراسانی از شاگردان مکتب عرفانی آیت الله قاضی طباطبائی صبح روز شنبه مورخ هفدهم آذرماه ۱۳۹۷ با حضور در جمع مسئولین عقیدتی سیاسی سپاه به ایراد سخنرانی پرداختند. معظم له در جریان این دیدار به جهت بهره‌مندی مسئولین به شرح فقراتی از دعای شریف مکارم الاخلاق پرداختند که شرح مفصل این بیانات به نظرتان رسانیده می‌شود.

این دعای شریف، اخلاق کریمه و حمیده را تبیین می‌کند. برای شناسایی بهتر هر چیزی باید نسبت به ضد آن شناخت پیدا کرد. یعنی زمانی فضیلتی حاصل می‌شود که حتماً رذیلتی دفع شده باشد. مثلاً فردی که می‌خواهد صفت سخاوت را بدست آورد باید بخل را از وجود خویش تخلیه نموده باشد.

مقام تجلیه و تجلیات الهی

در بین علمای اخلاق اصطلاحی است که می‌فرمایند: قدم اول تخلیه، قدم دوم تحلیه و در مرتبه آخر تجلیه است. یعنی انسان باید در ابتدا، نفس خویش را از خوی‌های بد، خالی و پاک کند و سپس اخلاق حمیده را در آن بکارد. پس از حصول این فضائل، مقام تجلیه و تجلیات الهی در نفس پیش می‌آید.

این دعا همان‌طوری که از اسمش مشخص است، مکارم است. یعنی حضرت امام زین العابدین «علیه السلام»، به صفات حمیده و ممدوحه اشاره فرموده‌اند. بدست آوردن این فضایل و مکارم در قیاس با رذایل است که در ادامه به آن اشاره خواهد شد. البته حضرت در قسمت‌هایی از دعا به رذایل نیز اشاره می‌فرمایند.

تفاوت اسراف و تبذیر

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ امْنَعْنِی مِنَ السَّرَفِ، وَ حَصِّنْ رِزْقِی مِنَ التَّلَفِ»، اسراف و تبذیر از صفات ذمیمۀ نفس انسان هستند. از لحاظ مفهومی، اسراف با تبذیر متفاوت است. در «اسراف» ضمن بهره‌برداری از مال، مقداری از آن نابود و از بین می‌رود؛ اما در تبذیر، مال به طور کامل از بین می‌رود‌؛ «إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ». این مطلب همانند آتش زدن اسکناسی در دست است. البته این یک نوع از تبذیر است. «اتلاف» در مقابل «اسراف» است. «اسراف» یک کبیره است اما «اتلاف» از اسراف بدتر است. اتلاف به مفهوم تلف کردن و تضییع مال است‌ و کبیرۀ دیگری از کبائر است.

با وجود اشارۀ حضرت به برخی از رذایل، اکثر مطالب دعا از ابتدا تا به آخر در برگیرندۀ فضائل است. حضرت در این فراز بیش از بیست فضیلت را شمرده‌اند. البته این فضائل باید کاربرد عملی داشته باشند و صرف خواندن دعا کفایت نمی‌کند. دوران زندگی حضرت در یک شرایط اختناق‌آمیزی بوده است و ایشان نمی‌توانستند به صورت صریح مطالبشان را بیان کنند. لذا حضرت این فضائل را در قالب دعا تبیین فرموده‌اند.

شرح دعای شریف مکارم الاخلاق

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِی بِحِلْیةِ الصَّالِحِینَ، وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ، فِی بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ کظْمِ الغَیظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ، وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَةِ، وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَینِ، وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفَةِ، وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ، وَ لِینِ الْعَرِیکةِ، وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ، وَ حُسْنِ السِّیرَةِ، وَ سُکونِ الرِّیحِ، وَ طِیبِ الْمُخَالَقَةِ، وَ السَّبْقِ إِلَی الْفَضِیلَةِ، وَ إِیثَارِ التَّفَضُّلِ، وَ تَرْک التَّعْییرِ، وَ الْإِفْضَالِ عَلَی غَیرِ الْمُسْتَحِقِّ، وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ إِنْ عَزَّ، وَ اسْتِقْلَالِ الْخَیرِ وَ إِنْ کثُرَ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی، وَ اسْتِکثَارِ الشَّرِّ وَ إِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی، وَ أَکمِلْ ذَلِک لِی بِدَوَامِ الطَّاعَةِ، وَ لُزُومِ الْجَمَاعَةِ، وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ، وَ مُسْتَعْمِلِ الرَّأْی الْمُخْتَرَعِ.» برحمتک یا ارحم الراحمین.

حضرت در این بخش به بیان حلیت و زینت اهل صلاح و تقوی پرداخته‌اند.

«وَ حَلِّنِی بِحِلْیةِ الصَّالِحِینَ»، خداوندا به من زیوری که زیور بندگان شایسته توست عنایت فرما. «وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ»، لباس تقوی را بر من بپوشان که این لباس برای اهل تقوی زینت است.

حضرت در ادامه دعا، به چگونگی زینت‌ها، سیرت‌ها، آرایش‌های معنوی، تقوایی و اصلاحی می‌پردازند.

تعریف عدالت و اقسام آن

نخستین صفتی که حضرت بیان می‌فرمایند، مسئله عدل و عدالت است. خداوند سبحان می‌فرمایند: «اعدِلوا هُوَ أَقرَبُ لِلتَّقوى»، [آیه ۸ سوره مائده]. عدالت، خط متوسط، معتدل و مستقیمی است که ردپای آن در بسیاری از قسمت‌های دین شریف اسلام دیده می‌شود. علامه نراقی، هنگام نام بردن از قوای اربعه نفس در کتاب معراج السعاده، آن‌ را به ۱۲ مورد تقسیم‌بندی می‌کند. ایشان قوای اربعه را به قوۀ متخیله، عاقله، غضبیه و شهویه تقسیم‌بندی و برای هریک سه وجه را بیان می‌فرمایند. وجه اول، طرف «افراط و زیاده‌روی» است. وجه دوم طرف «تفریط، کم‌روی و کندروی» است و طرف معتدل که مطلوب است بین این دو وجه است. این مطلب در خوف و رجا نیز وجود دارد. می‌گویند مؤمن باید در مسئلۀ خوف و رجا حالتی بین خوف و رجا داشته باشد. لذا این‌طور نباشد که خوف بر رجا و یا رجا بر خوف قالب باشد. ما خواهان برقراری عدالت در بسیاری از امور حکومتی، اجتماعی و فردی هستیم. یک قسم عدالت، عدل سرپرست خانوار با اعضاء خانوار خود است. قسم دیگر عدل، عدل ولی فقیه و حاکم بزرگی است که بر مردم حکومت دارد. و  همینطور اقلام کوچک و بزرگی را شامل می‌شود. اما ریشۀ این عدل باید در نفس باشد و اعتدال در قوایی که علمای اخلاق بیان فرموده‌اند را باید رعایت کرد. به عنوان مثال غضب گاهی به‌جا و گاهی بی‌جا است. گاهی نیز طرف بی‌بخار و بی‌تفاوت است و این درست نیست. بی‌بخاری تفریط و غضب کردن بی‌جا، افراط است. اما گاهی نیز غضب به‌جاست. مثلاً مجاهد برای پیش‌روی و نابودی دشمن لازم است که در برابر دشمن دین در جبهه غضب داشته باشد.

تفاوت بین «وَ کظْمِ الغَیظِ» و «وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ»

«وَ کظْمِ الغَیظِ»، صفت دوم اینکه، انسان باید در خودش غیظ و خشم را فرو نشاند. در بین ائمه حضرت امام موسی کاظم «علیه السلام» به کاظم الغیظ مشهور هستند. حال ببینیم دو صفت «وَ کظْمِ الغَیظِ» و «وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ» چه تفاوتی باهم دارند. «وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ»، اطفاء به مفهوم خاموش کردن یک نائره است. نائره از ریشه نار به مفهوم فتنۀ آتشینی است که بین طایفه و قومی، بین برادرانی و یا بین دو نفر شکل می‌گیرد. انسان با مشاهده این وضعیت باید آن را اطفاء و خاموش کند. لذا این صفت در ارتباط با دیگران است. اما غیظ در کظم غیظ به خود فرد مربوط می‌شود. یعنی خود انسان باید، غضب را فرو بنشاند.

اهل الفرقه چه کسانی هستند:

«وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَةِ»، اهل الفرقه آن‌هایی هستند که باهم افتراق دارند و از همدیگر جدا شده‌اند. انسان باید کاری کند که این گروه را به همدیگر نزدیک کند. در حوزه علمیه معروف است که یک عده طرفدار عرفان مرحوم قاضی «رض» و گروهی دیگر تفکیکی و مخالف هستند. حال اگر انسانی بتواند این‌ها را به طرف مشرب صحیح جذب کند، کار صحیحی انجام داده است. موارد دیگری نیز مطرح است. مثلاً گاهی در مبانی، اختلاف است. اگر انسان بتواند مبانی را تغییر دهد خیلی خوب است. مرحوم آیت الله یثربی از مجتهدین عظام در زمان مرحوم آیت الله العظمی بروجردی در کاشان بودند. نظر آقای بروجردی این بود که بقا بر تقلید میت جایز است اما آقای یثربی آن را جایز نمی‌دانستند. این دو مجتهد بزرگوار، در یک جلسه خصوصی کنار یکدیگر نشستند و مباحثۀ علمی کردند. سرانجام آقای یثربی نظریۀ آقای بروجردی را پذیرفتند. لذا می‌توان نقطه نظرهای مخالفی که موجب افتراق در جامعه است را به هم نزدیک نمود.

اصلاح رابطه بین ارحام

«وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَینِ»، یکی از کارهای بزرگی که از صفات محمودۀ عند الله است، اصلاح رابطۀ بین دو نفر یا بیشتر است که باهم قهر بوده و رفت و آمدی ندارند. مخصوصاً اگر اصلاح ذات البین در بین ارحام باشد؛ انسان باید در این‌جا قدم بسیاری بردارد و تا جایی‌که مقدور است، بین آن‌ها را اصلاح کند تا صلۀ رحم برقرار شود. در روایتی منقول از حضرت امیرالمؤمنین «علیه السلام» آمده است: «فَاِنِّى سَمِعْتُ جَدَّکُما صلى الله علیه وآله یَقُولُ صَلاحُ ذاتِ الْبِینِ اَفْضَلُ مِنْ عامَّةِ الصَّلاةِ وَ الصِّیامِ»؛ [نهج البلاغه؛ نامه ۴۷] عام به مفهوم یک سال است. یعنی ثواب و فضیلت برقراری آشتی بین دو نفر از یک سال روزه گرفتن و یک سال نماز خواندن بیش‌تر است.

امر به معروف وظیفه‌ای همگانی است:

 «وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفه»، عارفه به مفهوم معروف است. یعنی ما در اجتماع و جامعه، بتوانیم قول نیک، کار نیک و فعل نیک را افشاء کنیم. امر به معروف وظیفه‌ای همگانی است که سبب اصلاح جامعه می‌شود. امر به معروف مختص یک جمعت نیست، بلکه تمام افراد جامعه  را شامل می‌شود.

عیوب مؤمنین را ستر کنید:

«وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ»، عائبه در مقابل عارفه است. یکی از صفات الهی که فرموده‌اند خود را به اخلاق الهی زیور دهید: «تَخَلَّقُوا بِاَخْلاقِ اللّه»، صفت ستار العیوبی خدا است. واقعاً خداوند ستاریت دارد. مؤمن نیز باید عیوب مؤمنین را ستر کند. حال اگر، عیبی که از فرد سر زده، فحشا یا گناه کبیره است و شما نیز آن را بدانید در صورت اشاعه دادن، مرتکب گناه بسیار بزرگی خواهید شد. «إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا». مگر در جایی که لازم است. مثلاً در صورت رؤیت باند مفسدی باید دستگاه قضائی را مطلع نمود تا موضوع را رسیدگی کنند. اما در جاهائی که می‌شود ستر نمود باید ستر کرد. «احمل فعل اخیک علی الصحه و لو جائک خمسون قسامه»، فعل برادرت را تا به چشم خودت ندیدی و ثابت نشده و محملی دارد بر وجه صحیح حمل کن اگرچه پنجاه نفر اهل قسامه بیایند و قسم بخورند. جایی دیدم، ممکن است از هفتاد محمل یک محمل را پیدا کنید که محمل صحیحی است و احتمال دارد کاری که از فرد سر زده است به این جهت باشد. لذا می‌گویند بر آن وجه صحیح از هفتاد وجهی که دارد حملش کنید.

احترام گذاشتن به نظرات دیگران

«وَ لِینِ الْعَرِیکةِ»، از صفات خوبی است که حضرت به آن اشاره فرموده‌اند. گاهی دو نفر در معرکه‌ها، درگیری‌ها، حتی در بحث‌های درسی و علمی باهم مباحثه می‌کنند و یک طرف بر درست بودن نظرش اصرار و پافشاری دارد. چنین فردی باید برای نظر طرف مقابلش، احترام قائل شود. اگر برخورد شدیدی کند، عصبی شود و یا فحش  دهد، کار صحیحی انجام نداده است. انسان باید خوش برخوردی، نرم خویی، نرم لفظی و نرم کلامی را تمرین کند و تمامی آن‌ها نیز به آسانی حاصل نمی‌شود. علمای اخلاق می‌گویند: موضوع مراقبه به انسان کمک می‌کند تا بتواند این فضائل را محققاً در خود به وجود آورد. برای این منظور چهار دستور مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه را می‌دهند. اگر انسان، برنامۀ تدوین شده‌ای داشته باشد و مطابق با آن برنامه زبان و اعضایش را کنترل کند، قهراً پیشرفت خواهد کرد. اما اگر حساب و محاسبه و مراقبه‌ای در کار نباشد در پیاده‌سازی این فضائل در وجود خویش موفق نخواهد بود.

ادب آیت الله وحید خراسانی در مقابل پدر

«وَخَفْضِ الْجَنَاحِ»، هرچند این صفت به «وَلِینِ الْعَرِیکةِ» نزدیک است ولی در عمل با آن فرق می‌کند. در عریکه برخورد ما با افراد یا جامعه باید به صورت نرم و ملایم باشد. اما «وَخَفْضِ الْجَنَاحِ»، مسئله‌ای شخصی برای فرد است. در واقع خود شخص باید متواضع باشد. خدای سبحان در آیۀ والدین [آیه ۲۴ سوره مبارکه اسری] می‌فرمایند: «وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا». یعنی با پدر و مادر متکبرانه رفتار نکن و نسبت به آن‌ها بسیار متواضع و فروتن باش. آیت الله وحید خراسانی زمانی اهل منبر بودند و به کویت می‌رفتند. ایشان با پدر ما بسیار رفیق بودند. آن زمان که در نجف بودیم بنده و ایشان به درس آیت الله خوئی می‌رفتیم. ایشان پدر پیری داشتند. پدر ما نقل می‌کنند وقتی پدر ایشان می‌خواست وارد اتاق شود، ایشان دم در می‌ایستاد تا پدر بنشیند. حتی وقتی که پدر ایشان می‌نشست باز هم ایشان به حالت ایستاده بودند. در مقابل پدر خیلی مؤدبانه می‌ایستاد. مگر آن‌ هنگام که پدر به ایشان اجازه نشستن می‌داد. ایشان چنین ادبی در مقابل پدر و مادر داشتند.

توصیه به خواندن کتاب سنن النبی

«وَحُسْنِ السِّیرَةِ»، انسان باید سیرت «نه صورت» خود را سیرت حسنه قرار دهد. یعنی رفتار «نه گفتار» او به نحوی باشد که با دیدن آن بگویند، رفتار خوبی را انجام می‌دهد. از سیرت ائمۀ معصومین می‌توان متوجه شد که ایشان در بین خانواده و اجتماع چگونه بودند. کتاب سنن النبی علامه طباطبایی نیز کتاب خوبی است برای آنکه انسان بتواند سیرت خود را تعدیل کند.

لزوم تحصیل فضائل دیگر

«وَسُکونِ الرِّیحِ»، ریح از ریاح و به مفهوم باد است. بعضی در سر، باد بزرگ بینی و بزرگ منشی دارند. حضرت می‌فرمایند این باد را پایین بیاورید و آرامش کنید و این‌قدر نیز به خودتان ننازید.

«وَطِیبِ الْمُخَالَقَةِ»، مخالقه از خلق و اخلاق است. این‌که انسان بتواند در خوی، طیب باشد؛ خوشخوی باشد. حال چگونه می‌توانیم خوی‌های متعدد خویش را به خوی‌های طیب، پاک و خوشبو تبدیل کنیم؟ همان‌گونه که عرض نمودیم انسان به وسیله آن چهار دستور اخلاقی قادر به انجام این کار خواهد بود.

«وَالسَّبْقِ إِلَی الْفَضِیلَةِ»، یک فضیلت و انفاقی در کار است. اینکه شما بتوانید از همه سبقت بجوئید و آن فضیلتِ انفاق و یا کار خیر را زودتر از بقیه انجام دهید. «سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ»

«وَإِیثَارِ التَّفَضُّلِ»، تفضل از تکرم و به مفهوم فضل بر دیگران داشتن است که شامل انفاق عام و انفاق خاص مانند ایثار می‌شود. «ویؤثِرُونَ عَلَی انْفُسِهِمْ وَلَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ». یعنی انسان بتواند از آن چیزی که مختص اوست ایثار کند. کاری که اهل بیت انجام دادند. «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا». به عبارت دیگر فرد بتواند از آنچه که مختص به خود اوست ایثار کند.