برشی از کتاب چلچراغ سلوک

دست‌یافتگان به حقایق توحیدی

عرفا چون نمی‌توانند حقایق را آن طوری که هست توضیح ‌دهند، با الفاظ به‌طور استعاره و کنایه مطالبی را می‌گویند تا این‌که مردم در حد و اندازه خودشان بهره‌ای ببرند.

دست‌یافتگان به حقایق توحیدی

مرحوم علامه طهرانی می فرماید: «دو دسته از این حقایق سخن رانده‌اند»{۱}

دو طایفه هستند که به این حقایق توحیدی دست ‌یافته‌اند. از این‌جهت می‌توانند از آن‌ حقایق برای شما صحبت کنند و سخنی بگویند. دسته اول گروه انبیاء و اهل‌بیت علیهم السلام هستند که علمشان لدنّی است و با عصمت الهی پیش می‌روند. دسته دوم گروهی هستند که در متابعت از راه انبیاء و اهل‌بیت علیهم السلام توانسته‌اند به مرحله‌ای برسند که اسرار این طریقت را پیدا کنند و در این‌باره سخن‌ بگویند.

۱- انبیاء و أئمه علیهم السلام

«اولین جماعات انبیاء کرام علیهم السلام هستند. بدیهی است که آن‌ها با عوالم ماورای ماده ارتباط داشته‌اند ولی به‌حکم « نَحنُ مَعاشِرَ الأنبیاء اُمِرنَا أَن نُکلِّمَ النَّاسَ علی قدرِ عُقُولِهم»{۲} مجبور بودند از این حقایق به قسمی تعبیر نمایند که قابل فهم و ادراک عامه مردم باشد و لهذا از بیان حقایق انواری و غایت درخشندگی آن قطع نظر نموده.»

انبیای الهی که با ماورای طبیعت و مسائل غیبی و الهی در ارتباط هستند، نمی‌توانند آن علوم الهی و معانی ظریف و لطیف توحیدی را آن‌گونه که هست، برای مردم عادی مطرح کنند؛ لذا مجبور می‌شوند در خور عقل و فهم و استعدادشان‌ مطالب را رقیق کرده و با یک ‌زبان ساده‌ای بیان کنند؛

لذا علامه رحمه الله می‌فرماید: «و از بیان آن‌چه که حتی به قلب بشر هم خطور نکرده رفع ید نموده از حقیقتِ «ما لا عَینٌ رَأَت وَ لا أُذُنٌ سَمِعَت وَ لا خَطِرَ عَلی قَلبِ بَشَر»{۳}، تعابیری از قبیل جنّت، حور و قصور و غیره می‌نمودند که بیان حقایق آن عوالم قابل توصیف نیست.»

انبیاء نمی‌توانستند آن حقایق دقیقِ عالم بالا را به مردم بگویند. چرا؟ چون آن حقایق، مُدرَکات نوریه‌ای است که تاکنون هیچ چشم معمولی آن را ندیده و هیچ گوش معمولی و مادی آن را نشنیده و هیچ دل و قلب گرفتار دنیا نتوانسته آن معانی ظریف را درک کند؛ بنابر‌این انبیاء نمی‌توانستند از آن معانی عالم بالا آن‌طور که هست، پرده بردارند و‌ برای مردم بازگو کنند. در نتیجه از جنّت، اسم می‌آوردند؛ یعنی می‌گفتند که بهشت، حور‌العین و ‌قصرهایی هست؛ چون ‌مردم عادی می‌توانند با این معانی ارتباط برقرار کنند؛ لذا خود انبیاء در آخر اعتراف کردند که بیان حقایق آن عوالم، قابل توصیف نیست و هرکسی نمی‌تواند متوجه آن‌ها شود.

۲- عارفان

اما در مورد طایفه دوم علامه می‌فرماید: «دوم: سلسه‌ای از مردم که به متابعت راه انبیاء b تشرف ادراک این حقایق و فیوضات به‌قدر اختلاف و استعدادات نصیبشان شده است، اینان نیز سخن در پرده استعاره و تمثیل گفته‌اند».

گروه دیگر طایفه عُرفا هستند که این‌ها، راه انبیا علیهم السلام را در پیش گرفته‌اند و از آن حقایق برخوردار شده‌اند، ولی ایشان هم مثل انبیا علیهم السلام اگر می‌خواهند از آن معارف حرفی بزنند، به‌قدر استعداد مخاطبینشان سخن می‌گویند و با استعاره و تمثیل، مطالب را بیان می‌کنند؛ یعنی ایشان با بیان مثال‌های حسی تا حدودی آن مطالب معنوی پشت پرده را نزدیک به فهم مردم می‌کنند به ‌نحوی‌که مخاطبشان ملتفت شود. به‌ کارگیری استعاره توسط عرفا به این معناست که آن الفاظ روزمره را در رساندن آن معانی عرفانی عاریه و امانت می‌گیرند؛ یعنی عرفا چون نمی‌توانند حقایق را آن طوری که هست توضیح ‌دهند، با الفاظ به‌طور استعاره و کنایه مطالبی را می‌گویند تا این‌که مردم در حد و اندازه خودشان بهره‌ای ببرند.

پی نوشت:

۱- لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب

۲- محمدتقی مجلسی، روضه المتقین، ج ۱۰، ص ۱۹۲٫

۳- این تعبیر، از روایات شریفه در ابواب مختلف اعم از فقهی و زیارات و… اقتباس ‌شده است. از جمله روایت شیخ طوسی در کتاب تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۲، باب ۷، در فضل زیارت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام می‌فرماید: «عَنْ أَبِی عَامِرٍ السَّاجِی وَاعِظِ أَهْلِ الْحِجَازِ قَالَ: أَتَیتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا لِمَنْ زَارَ قَبْرَهُ یعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِین‏الی ان قالوَ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ حَتَّى یرْجِعَ مِنْ زِیارَتِکُمْ کَیوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ فَأَبْشِرْ وَ بَشِّرْ أَوْلِیاءَکَ وَ مُحِبِّیکَ مِنَ النَّعِیمِ وَ قُرَّهِ الْعَینِ بِمَا لَا عَینٌ‏ رَأَتْ‏ وَ لَا أُذُنٌ‏ سَمِعَتْ‏ وَ لَا خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَر».

منبع: کتاب چلچراغ سلوک در شرح رساله «لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب»، بخش اول: معرفتی اجمالی دربارۀ سلوک– از تألیفات آیت الله حاج شیخ محمدصالح کمیلی خراسانی حفظه الله

علاقه‌مندان جهت خرید و مطالعه کتاب می توانند از طریق همین لینک اقدام فرمایند.

لینک کوتاه : https://www.komeily.com/?p=31562