مقاله

اعتکاف

اعتکاف زمان مخصوصی ندارد، اما در روایات بهترین زمان برای اعتکاف، ماه رمضان، به‌ویژه دهه سوم آن بیان شده است. در ایران، از سال‌های نخست دهه هشتاد شمسی، اعتکاف در ماه رجب رایج شده و در ایام البیض (۱۳، ۱۴ و ۱۵) این ماه در مساجد بزرگ اکثر شهرهای این کشور برگزار می‌شود. با توجه به اهمیت اعتکاف، کتاب‌هایی نیز به صورت مستقل درباره آن نوشته شده است.

اعتکاف

اعتکاف، اقامت در مسجد برای مدتی مشخص (دست‌کم سه روز) همراه با روزه است. ارکان این عبادت، ماندن در مسجد و روزه است و عبادت یا عمل خاص دیگری برای آن تعیین نشده است. نحوه اقامت و یا خروج از مسجد، احکام و شرایطی دارد که در کتاب‌های فقهی بیان شده است.

معنای لغوی و اصطلاحی

اعتکاف از ماده «عکف» در لغت به معنای اقبال و روی آوردن به چیزی و بزرگداشت آن است^[۱] که در قرآن مجید نیز در مواردی در این مفهوم به کار رفته است.^[۲] همچنین از همین ماده در قرآن، «عاکف» به معنای ساکن و مقیم (حج، آیه ۲۵) و نیز «معکوف» در مفهوم ممنوع و بازداشته شده (فتح، آیه ۲۵) کاربرد یافته است.

اعتکاف در شرع

اعتکاف در شرع، التزام به توقف و درنگ در مسجد به قصد قربت است^[۳] و تعریف جامع آن اقامت کردن برای حداقل ۳ روز در مسجد به قصد عبادت با مراعات شرایط لازم است.

در اصطلاح متصوفه

در اصطلاح سالکان و متصوفه، اعتکاف، فارغ و تهی ساختن دل از اشتغالات دنیوی و تسلیم کردن نفس به مولا است.^[۴]

سابقه اعتکاف

اعتکاف پیش از اسلام

با اینکه مسلمانان روش اعتکاف را از سنت پیامبر(ص) فراگرفتند^[۵] اما پیش از اسلام و از جمله در میان عرب، آیینی نزدیک به اعتکاف وجود داشته است؛ از جمله می‌توان به روایتی با این مضمون اشاره کرد که خلیفه دوم به حضرت رسول(ص) گفت: در دوران جاهلیت نذر کرده بودم شبی را در مسجد الحرام اعتکاف کنم و حضرت فرمود تا به نذر خود وفا کند.^[۶]

اعتکاف پیامبر

از اینکه پیامبر اکرم( ص) پیش از هجرت در مسجد الحرام اعتکاف کرده باشد اطلاعی در دست نیست، ولی در مدینه نخست در دهه اول رمضان، سال بعد در دهه دوم، و پس از آن در دهه سوم در مسجد معتکف می‌شدند و برای آن حضرت چادری در مسجد برپا می‌شد.^[۷]

جنگ بدر در ماه رمضان اتفاق افتاد و پیامبر اسلام در آن سال نتوانست اعتکاف برود، به همین جهت، ایشان در سال بعد، بیست روز از ماه رمضان را معتکف شد؛ ده روز برای همان سال و ده روز قضای سال پیش.^[۸]

دوره صفویه

شیخ لطف‌الله میسی (م ۱۰۳۵) دربارهٔ اعتکاف در قزوین و اصفهان در دورهٔ صفویه می‌نویسد: «در قزوین و اصفهان بر اجراى اعتكاف اهتمام ورزيده و هدف ارجاع مردم به نور حقايق و دعا و توسل براى دوام حكومت علوى موسوى بوده است.»^[۹]

احکام و شرایط اعتکاف

زمان

برای اعتکاف زمان مخصوصی معین نشده است ولی براساس روایات، پیامبر(ص) در ماه رمضان اعتکاف می‌کرد.^[۱۰] از همین رو، بهترین زمان برای اعتکاف، ماه رمضان، خاصه دهه سوم آن، دانسته شده است.^[۱۱] امروزه در ایران سنت اعتکاف به‌ویژه در ایام البیض (روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵) رجب رواج دارد.

مدت

مدت اعتکاف نزد امامیه نباید از ۳ روز کوتاه‌تر باشد و اگر اعتکاف مستحب باشد، معتکف می‌تواند آن را قطع کند مگر در پایان روز دوم که واجب است آن را ادامه دهد یعنی روز‌های دیگر واجب می‌شود.^[۱۲] مراد از ۳ روز از آغاز طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است. به نظر مالک بن انس^[۱۳] و شافعی^[۱۴] معتکف باید پیش از غروب آفتاب در محل اعتکاف حاضر شود تا از آغاز شب در آنجا باشد. دیدگاه اهل سنت درباره مدت اعتکاف مختلف است و به نظر اکثر فقها حداقلی برای اعتکاف نیست.^[۱۵]

مکان

در روایاتی اعتکاف را خاص مسجد الحرام، مسجد النبی در مدینه و دو مسجد کوفه و بصره شمرده‌اند، اما روایاتی نیز وجود دارد که در آنها اعتکاف در مسجد جامع یا مسجدی که امامی عادل در آن نماز جمعه یا جماعت خوانده باشد، روا شمرده شده است.^[۱۶] از این رو، در بین فتاوای مختلفی در این زمینه وجود دارد.

نزد فقیهان متقدم، اختصاص جایگاه اعتکاف به مساجد چهارگانه غلبه داشته است^[۱۷] اما در سده‌های بعد این محدودیت تردید برانگیز شده است، چنانکه شهید اول و شهید ثانی^[۱۸] گفته‌اند اینکه اعتکاف را فقط به مساجد اربعه منحصر کنیم سخنی ضعیف است. برخی از فقها نیز اعتکاف در غیرمساجد اربعه را با قصد رجا و احتمال مطلوبیت به طور عام تجویز کرده‌اند.^[۱۹] در عصر حاضر بیشتر فقها برگزاری اعتکاف در مساجد جامع و برخی دیگر از مساجد مهم شهرها را مجاز می‌شمارند.

شرط روزه بودن

طبق فقه امامیه، روزه از ارکان اعتکاف است^[۲۰] و فرد در ایام اعتكاف باید روزه بگیرد؛ بنابراین، كسی كه نمی‌تواند روزه بگیرد، مانند، مسافر، مریض و زن حایض یا نفساء و كسی كه عمداً روزه نگیرد، اعتكافش صحیح نیست. با توجه به اینکه روزه‌گرفتن در روزهای عید فطر و عید قربان حرام است، اعتکاف در این روزها یا دو روز قبل از عید به طوری كه روز سوم آن عید باشد صحیح نیست. لازم نیست روزه مخصوص اعتكاف باشد، بلكه هر روزه‌ای مانند روزه قضا یا نذری کافی است.

حضور بانوان در اعتکاف

در بین اهل سنت، فقه مالکی نیز روزه را لازم می‌داند. قول مشهور در میان فقه حنفی نیز همان است که اعتکاف بدون روزه تحقق نمی‌یابد، اما برپایه قولی دیگر در اعتکاف مستحب، روزه شرط دانسته نمی‌شود.^[۲۱] محمد بن ادریس شافعی و نیز احمد بن حنبل (در نقل مشهور از او) اساساً در اعتکاف روزه را واجب نمی‌شمارند.^[۲۲]

خارج نشدن از مسجد

در مدت اعتکاف، خروج از مسجد تنها در حد پرداختن به اموری خاص جایز است. مصالح عامی همچون اقامه نماز جمعه، تشییع جنازه، اقامه شهادت و عیادت بیمار، و یا رفع نیازهای شخصی چون تهیه خوراک لازم و قضای حاجت از مصادیق این موارد شمرده شده است. در موارد مجاز نیز معتکف نباید در جایی بنشیند و تا حدی که ممکن است نباید در سایه راه برود.^[۲۳]

محرمات

بر کسی که اعتکاف می کند، چند چیز حرام است:

1- مباشرت زن ها با‏‎ ‎‏جماع و لمس کردن و بوسیدن از روی شهوت، بلکه این کارها اعتکاف را باطل می‌کند.‏‎ ‎‏و بین مردان و زنان فرقی نیست، بنا بر این بر زنی که اعتکاف کرده، نیز این کارها‏‎ ‎‏حرام است.

2- استمناء بنابر احتیاط (واجب).

‏‏‏3- بوییدن عطر و گیاهان خوش بو برای لذّت بردن، پس اگر کسی‏‎ ‎‏فاقد حسّ بویایی باشد از این حکم خارج است.‏‏‏

4- خرید و فروش و بنابر احتیاط (واجب) سایر انواع کسب و‏‎ ‎‏تجارت را نیز باید ترک کند، مثل صلح، اجاره و غیر آن ها. ولی اگر معامله‌ای انجام دهد،‏‎ ‎‏بنابر اقوی صحیح است و اثر بر آن مترتب می‌شود. و اشتغال به امور دنیوی که برای‏‎ ‎‏گذراندن زندگی است، حتی خیّاطی و بافندگی و مانند این‌ها اشکال ندارد، اگرچه احتیاط‏‎ ‎‏(مستحب) ترک آن است. البته در صورتی که ناچار باشد مانعی ندارد، بلکه اگر برای‏‎ ‎‏خوردن و نوشیدن نیاز به خرید و فروش باشد و نتواند وکیل بگیرد، بلکه اگر نقل و انتقال‏‎ ‎‏بدون خرید و فروش ممکن نباشد در این صورت نیز خرید و فروش مانعی ندارد.

5-مجادله در امر دنیوی یا دینی اگر به خاطر غلبه کردن برطرف‏‎ ‎‏مقابل و اظهار فضیلت باشد، بنا بر این اگر به خاطر روشن شدن حق و برگرداندن طرف از‏‎ ‎‏اشتباه باشد اشکالی ندارد. وبنابر احتیاط (مستحب) کسی که اعتکاف می کند، باید از‏‎ ‎‏چیزهایی که مُحرِم اجتناب می کند اجتناب نماید، لیکن بنابر اقوی اجتناب لازم نیست،‏‎ ‎‏مخصوصاً پوشیدن لباس دوخته و برطرف کردن موی بدن وخوردن گوشت شکار و عقد‏‎ ‎‏نکاح، که تمام این ها برای او جایز است.^[۲۴]

تألیفات درباره اعتکاف

اعتکاف به عنوان یکی از مباحث مهم در فقه عبادات، گاه موضوع تألیفاتی مستقل نیز قرار گرفته است. در خلال آثار فقهی شخصیتهایی متقدم چون محمد بن ادریس شافعی و داوود اصفهانی تک‌نگاری‌هایی با عنوان «کتاب الاعتکاف» به چشم می‌خورد،^[۲۵] چنان‌که از فقیهان کهن امامی نیز کسانی چون ابوالفضل صابونی و شیخ صدوق نوشته‌هایی با همین عنوان داشته‌اند.^[۲۶]

در فقه میانه و متأخر امامیه نیز از تک‌نگاری‌های موجود، می‌توان به اینها اشاره کرد:

الاعتکافیه، از معین الدین سالم بن بدران بصری که یادکردهایی از آن در منابع دیده می‌شود.^[۲۷]
الاعتکافیه یا ماءالحیاه و صافی الفرات، از شیخ لطف الله میسی اصفهانی (درگذشت ۱۰۳۳ق) که به کوشش رسول جعفریان در مجلد اول از مجموعه میراث اسلامی ایران در ۱۳۷۳ش در قم به چاپ رسیده است.
الکفاف فی مسائل الاعتکاف، اثر مولی محمدجعفر شریعتمدار استرابادی (درگذشت ۱۲۶۳ق) که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آیت الله مرعشی نگهداری می‌شود.^[۲۸]
الاعتکافیه، از سیدمحمدعلی شهرستانی (درگذشت ۱۲۹۰ق)، که آقا بزرگ تهرانی از وجود نسخه‌هایی از آن در برخی مجموعه‌های شخصی گزارش داده است.^[۲۹]

در سال‌های اخیر با گسترش سنت اعتکاف، ده‌ها عنوان کتاب درباره این موضوع به چاپ رسیده است.

پانویس

↑ راغب، مفردات، ۱۳۹۲ق، ص ۳۵۵.
↑ نک: سوره بقره، ۱۲۵؛ اعراف، ۱۳۸؛ طه، ۹۷؛ شعراء، ۷۱
↑ راغب، مفردات، ۱۳۹۲ق، ص۳۵۵.
↑ جرجانی، التعریفات، ۱۳۵۷ق، ص۲۵.
↑ مالک، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۴.
↑ بخاری، صحیح بخاری، اداره الطباعه المنیریه، ج۳، ص۱۰۵-۱۱۰؛ ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م، ج۱، ص۵۶۳.
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۵.
↑ شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۸۴.
↑ میراث اسلامی ایران, دفتر اول, رساله اعتکافیه, تحقیق احمد عابدی رضوانشهری ۳۱۷-۳۲۰, کتابخانه آیت اللّه مرعشی.
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۵.
↑ مثلاً نک: شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۴۹؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۸۲.
↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۶.
↑ مالک، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۴.
↑ شافعی، الأم، دارالمعرفه، ج۲، ص۱۰۵.
↑ ابن رشد، بدایة المجتهد، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۴.
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۶؛ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۳۶۳.
↑ نک: صدوق، المقنع، ۱۴۰۴ق، ص ۱۸؛ نیز نک: سیدمرتضی، الانتصار، ۱۳۹۱ق، ص۷۲؛ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۷۲.
↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۵۰.
↑ خمینی، تحریر الوسیلة، مطبعة الاداب، ج۱، ص۳۰۵.
↑ مالک، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۵؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۵.
↑ نک: سمرقندی، تحفة الفقهاء، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۳۷۲؛ شیخ نظام الدین،الفتاوی الهندیه، ۱۳۲۳ق، ج۱، ص۲۱۱.
↑ نک: شافعی، الأم، دارالمعرفه، ج۲، ص۱۰۷؛ ابن هبیره،الافصاح، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۱۷۰؛ نیز نک: مروزی، اختلاف العلماء، ۱۴۰۶ق، ص۷۵.
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۸؛ ابن رشد، بدایةالمجتهد، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۷؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۷.
↑ پرتال حضرت امام خمینی (ره).
↑ نک: ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۵۰ش، ص۲۶۴-۲۷۱.
↑ نک: نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۷۵-۳۸۹.
↑ نک: آقابزرگ، الذریعة، دارالأضواء، ج۲، ص۲۳۰.
↑ نک: آقابزرگ، الذریعة، دارالأضواء، ج۲، ص۲۲۹؛ مدرسی طباطبایی، مقدمه ای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۳۳۸.
↑ آقابزرگ، الذریعة، دارالأضواء، ج۲، ص۲۲۹-۲۳۰.