23 مهر 1400

کد مطلب : 27888

مباحث فقهی

آداب علم‌ آموزی

سلسله مباحث فقهی حضرت آیت الله کمیلی خراسانی

بازدیدها: 151

سلسله مباحث فقهی حضرت آیت الله کمیلی خراسانی

مقدمات علم‌آموزی

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه رب‌العالمین و صلی اللّه علی محمد و آله الطاهرین

در مقدمه توصیه‌ها و مطالبی در باب آداب فراگیری علم عرض می‌شود.

طلب علم، نور و بصیرت الهی

طلب علم را نور و بصیرت الهی بدانیم، همان‌طور که امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «لیس العلم بالکثرة التعلم إنما هو نور يقذفه اللّه فی قلب من يريد اللّه أن يهديه؛[1] علم آموزی به زیادی تعلیم و تعلّم نیست، بلکه علم نوری است که خداوند در قلب کسی که بخواهد او را هدایت کند، می‌افکند.»

در این حدیث شریف کلمه کثرت آمده است. کثرت؛ یعنی این‌که طالب علم، دنبال کثرت علوم مختلف نباشد و طلب علم را توفیقی از جانب خدا بداند، ولی طلب کردن مقداری از علومی که واجب است، لازم است. علامه مجلسی (ره) بعد از بیان روایت در توضیح می‌فرماید: «و هذا النور قابل للقوة و الضعف و الاشتداد و النقص كسائر الأنوار[2]؛ نور علم همانند سایر انوار قابلیت قوت و ضعف، شدت و نقص دارد.»

پشتکار

طلاب باید پشتکار داشته و خود را همیشه در حال طلب از آن منبع و مصدر علوم یعنی ذات اقدس الهی بدانند و از خداوند طلب توفیق کنند، نه این‌که روی خودشان تکیه کنند و همه چیز را از خودشان بدانند؛ چون این حالت واقعاً غرورآور است.

اگر انسان بخواهد خدای ناکرده فقط نظرات و علوم خود را ببیند و به نظرات و آرای دیگران توجهی نکند، رشد نخواهد کرد و جهلش برطرف نخواهد شد؛ لذا توفیق الهی برای طالب علم اصل مهمی است.

علم-مخصوصاً قوه اجتهاد- را باید نور و بصیرت از جانب خداوند بداند. بعضی‌ فکر می‌کنند قوه اجتهاد کسبی است و فقط با تحصیل به دست می‌آید، ولی ما معتقدیم که قوه اجتهاد حتماً باید تکیه‌گاهش از جانبِ علیمِ خبیرِ بصیر یعنی خداوند متعال باشد؛ لذا آن‌هایی که به چشمه معارف الهی توجه نمی‌کنند، چه‌بسا اظهار نظرهایشان در مسائل فقهی، آن‌چنان که باید مدبرانه و قوی نباشد.

سفارش اساتید حوزه علمیه نجف اشرف

تحصیل علم را توفیقی از جانب خدا بدانیم. تحصیلات ما در حوزه علمیه نجف اشرف بود؛ اساتید و علمای بزرگ به ما سفارش می‌کردند: «در تحصیل علوم، همیشه تکیه‌گاه باطنی و قلبی شما، استمداد از آن قوۀ بزرگ الهی باشد».

تلاش مضاعف

این‌طور نیست که اجتهاد تلاش معمولی بخواهد، بلکه اجتهاد از جِدّ و جَهد علمی افراد است که باید روز به روز مضاعف شود و با مشقت و زحمت زیاد، این قوه را در خود ایجاد کرد.

اگر انسان در طلب قوه علمی اجتهاد، تسویف و تساهل کند، چه بسا به جایی نرسد. نمی‌شود تنها به هوش و استعداد شخصی خود اکتفا نمود، بلکه باید استعدادهای درونی خودش را شکوفا و فعال کند.

چگونه فعال می‌شود؟ با خوب گوش دادن به درس استاد، درست فهمیدن، یادداشت کردن نکات مهم در کلاس، مباحثه کردن، حلاجی کردن، مراجعه به منابع و مطالعه کردن با دقت فعال می‌شود.

مسئله اجتهاد را نباید سطحی گرفت و تصور کرد انسان می‌تواند بدون سختی و جد و جهد و تلاش مستمر، به مرحله عالی اجتهاد برسد.

سه نوع اجتهاد

سه نوع اجتهاد داریم: اجتهاد متجزی، اجتهاد مطلق و اجتهاد اعلم.

اجتهاد متجزی

فقط در بخشی از آن علومی که فقاهت لازم دارد، مجتهد باشد؛ مثلاً در کتاب قضاوت.

اجتهاد مطلق

قوه علمی اجتهادی به این‌جا رسیده باشد که بتواند در هر مسئله‌ای اظهار نظر کند.

اجتهاد اعلم

در بین همه مجتهدین علمش بیشتر و برتر از دیگران باشد. این شرط را بسیاری در مرجع تقلید لازم دانسته‌اند.

بنابراین هرچه هدف را بزرگ‌تر بگیریم بهتر است. به اجتهاد متجزی و مطلق اکتفا نکنیم، بلکه اجتهاد اعلم را در نظر بگیریم. کوشا باشیم و قدم‌های والا و بالایی در راه تحصیل علم برداریم.

استفاده کامل از وقت

باید از وقتمان به طور کامل استفاده نماییم، این‌طور نباشد که وقتمان را تلف کنیم. برای طالب علم، اولویت در کارها باید درس باشد. در ساعت درس، همان درس را در نظر بگیرد و با کارهای دیگر فکر خود را مشغول نکند؛ چون بعضی هم در حوزه درس می‌خوانند هم کار‌های دیگری انجام می‌دهند، حتّی بعضی‌ به خاطر کمبود امور معیشتی‌، دست به مسافرکشی یا کار‌های دیگر می‌زنند که این موجب تفرق حواس در طالب علم می‌شود. کسی که طالب اجتهاد است، مراحل حوزوی خود را گذرانده و به مرتبه‌ای رسیده که می‌خواهد مجتهد شود، آن شخص باید وقت بیشتری برای این کار بگذارد. البته طلبه‌هایی هستند که چهار سال اوّل را می‌خوانند و درس را رها می‌کنند. بعضی‌ در حد مُبلّغ درس می‌خوانند، ولی اگر درست فکر کنیم باید بدانیم برای چه در حوزه آمده‌ایم؟ برای چه درس می‌خوانیم؟ هدف علما در زمان گذشته و حاضر این بوده که خود را به مرحله اجتهاد برسانند.

در عصر حاضر مجتهد کم داریم. بعضی از مراجع تقلید در رساله عملیه خود نوشته بودند: هرکسی که به درس خارج می‌رود و به مجتهد شدن نزدیک می‌شود، اجتهاد برای او واجب عینی است، نباید درس را رها کند تا خودش را به آن کمال برساند.

وجوب عینی اجتهاد

اکثر علما قائلند: اجتهاد واجب کفایی است. نظر شخصی ما این است: با این کمبودی که فعلاً در عصر حاضر داریم، برای بعضی‌ ممکن است اجتهاد، واجب عینی باشد؛ چون فقط ایران اسلامی نیست و از حوزه‌های علمیه برای خارج از ایران، مجتهد می‌خواهند؛ لذا این آقایانی که مرجع تقلید شدند و مُقلّد دارند، سنشان بالاست و تراز اوّل هستند. تراز دوّم کسانی هستند که باید جای ایشان را بگیرند و این مراتب را پُر کنند تا زمانی خدای ناکرده با کمبود مجتهد مواجه نشویم.

برنامه‌ریزی

مسئله دیگر برنامه‌ریزی است. برنامه‌ریزی برای تحصیل علم و قوه اجتهاد، امر ضروری است. شخصی که طالب اجتهاد است باید اوقاتش را تنظیم کند تا ساعت مطالعه، مباحثه، خواب، عبادت و … او مشخص شود. برای خودش جدول برنامه داشته باشد، نه این‌که هر کاری را در هر ساعتی انجام دهد؛ چون در این‌صورت بین کارهای او تزاحم ایجاد می‌شود و گاهی از آن مطلب اصلی بازمی‌ماند.

مطالعه در زمان مناسب

در حال خستگی نمی‌شود شروع به مطالعه کرد. باید در زمان مناسب که با نشاط است مطالعه کند. اوقات سحر، بین‌الطلوعین و اول شب برای مطالعه خوب است. با شکم سیر نباید مطالعه کند، آن هم مباحث فقهی سنگین! مطالعه در ساعت ده شب که وقت خواب است، نتیجه چندانی نخواهد داشت.

پیش مطالعه

برای طالب علم پیش مطالعه ضروری است. اگر می‌خواهد درس خارج حاضر شود، باید ببیند که استاد در کجای مباحث است، همان بحث را مطالعه کند تا ذهنش آشنا باشد.

حضور فعال در کلاس

خودش هم به عنوان یک محقق، در مجلس درس استاد فعال باشد.

مراجعه به منابع

به منابع و کتب مرجع مراجعه کند و بحث را حلاجی نماید.

مباحثه

در همان درس خارج، افرادی را انتخاب کند تا دو یا سه نفری باهم مباحثه کنند، چه بسا در مباحثه، سؤالات مهمی مطرح شود که لازم است از استاد بپرسند.

تبعیت از رهنمود‌های استاد

اگر استاد به او رهنمود‌ها و ارشاداتی داد، باید ارشادات را مهم بداند و به آن‌ها توجه کند. اگر می‌تواند از نظر علمی و اخلاقی از استاد تبعیت کندو به صحبت‌های او باجان و دل گوش بدهد.

در بین اساتید درس خارج، باید استاد مناسبی برای خودش انتخاب کند. این‌ مطلب در کتاب منیة المرید شهید ثانی آمده است: انسان مدتی درس چند استاد را برود تا این که یک استاد را انتخاب ‌کند و باید آن درس را تا به آخر برود. اگر بخواهد مدام از درس یک استاد به درس استاد دیگر برود، موجب تفرق حواس شده و سخت است که بتواند به قوه اجتهاد دست پیدا کند.

پرهیز از غرور علمی

طالب علم باید از غرور علمی پرهیز کند. اگر انسان به درس خارج برود و چیزهایی را بفهمد، ممکن است غرور او را بگیرد و فکر ‌کند مجتهد شده است، آن وقت دیگر مطالب را برای خودش ساده تلقی می‌کند؛ لذا باید خودش را از این آفت حفظ کند.

دو نظر غلط درباره اجتهاد

بعضی می‌گویند: اجتهاد سخت است و باید سی سال، پنجاه سال درس بخوانی تا به اجتهاد برسی. این حرف درست نیست؛ چون اجتهاد را خیلی سنگین می‌کنند و طلبه خوف پیدا می‌کند و حتّی ممکن است مدتی بیاید و بعد رها کند.

بعضی اجتهاد را خیلی پایین می‌گیرند و می‌گویند: مثلاً لمعه را خواندی دیگر مجتهد می‌شوی و برو عروه را بردار حاشیه بنویس، اظهار نظر کن، دیگر نمی‌خواهد آن درس‌های بالا را ببینی، این هم اشتباه است.

پرهیز از افراط و تفریط

افراط و تفریط، صحیح نیست؛ لذا آن‌هایی که در مسائل علمی و تحصیل قوه اجتهاد، افراط و تفریط می‌کنند گرفتار فتوا‌های شاذ می‌شوند؛ مثلاً احتیاطهای مستحب را حذف می‌کنند، احتیاط‌های واجب را به فتوا تبدیل می‌کنند، گرفتار شذوذ علمی می‌شوند؛ یعنی نظرهای ساده و منحرف برای ایشان پیدا می‌شود.

از شتاب زدگی پرهیز کند

طالب علم باید از شتاب زدگی و عجله کردن پرهیز کند. بعضی در دوره خارج چند تا درس بر می‌دارند. برای هر درس باید مطالعه و مباحثه شود تا کامل هضم کند و بفهمد. نمی‌شود نیم ساعت پای درس آقایی برود بعد بگوید تمام شده است، اگر پیش مطالعه نداشته باشد و سر درس خلاصه گیری نکند و تقریرات خود را به استاد عرضه نکند به اجتهاد نمی‌رسد.

روش شاگردان آیت‌اللّه العظمی خویی (ره) هنگام درس

ما که نجف بودیم شاگردان استادمان، آیت‌اللّه العظمی خویی ( ره) دو نوع بودند: بعضی از مطالب استاد، یادداشت‌هایی برمی‌داشتند. بعضی می‌گفتند: ما نباید به قلم و نوشتن تکیه کنیم، باید با فکرمان ترقی کنیم، برای این‌که ‌آخرش این است که ما باید قوه اجتهاد را در خودمان ایجاد کنیم، ولی نظر بنده این است که مقداری خلاصه نویسی و تقریر نویسی هم لازم است.

رعایت نظم

رعایت نظم در کلاس رفتن لازم است. شخصی که طالب اجتهاد است باید از تأخیر در کلاس پرهیز کند. این کار‌ درست نیست. اگر شما واقعاً می‌خواهی مجتهد شوی باید اوّل وقت بیایی و کار امروز را برای فردا نیندازی تا بتوانی به قوه علمی اجتهاد دست پیدا کنی.

تمرکز حواس

طالب علم باید نزد استاد، حواسش را جمع کند. بعضی در سیر و سلوک عرفانی هستند، وقتی پای درس خارج می‌آیند برایشان مشکل است، قبلاً فکرش در مسائل مرگ و توحید مشغول بوده و تفکرات سلوکی داشته است، حالا استاد وارد بحث علمی شده این شخص فکرش در قبرستان است، اگر بخواهد این‌جوری پیش برود درست نیست؛ لذا وقتی به درس می‌آید باید با وضو و با نشاط باشد و تمام فکرش را پیش استاد ببرد. اگر فکرش جای دیگر رفت سریعاً باید آن را در درس بیاورد تا بتواند از درس استاد استفاده کند؛ پس ذهن نباید از آن معلوماتی که دریافت می‌کند، خالی شود و همین‌طور نباید قطع شود مثل ورزشکار دائماً باید فعال باشد.

استماع و تلاش برای فهمیدن آرا

اگر استاد نظرات مختلف را مطرح می‌کند تا نتیجه‌گیری نموده و نظر شخصی خودش را بگوید، طلبه باید به نظرات مختلف و نظر استادش توجه داشته باشد.

تفاوت درس امام (ره) با درس آقای خوئی (ره)

آیت اللّه العظمی خویی (ره) اصلاً اجازه نمی‌داد که شاگرد‌هایش اشکال کنند. پای درس حضرت امام خمینی (ره) در مسجد شیخ انصاری نجف می‌رفتیم آن‌جا بعضی اشکال می‌کردند، از جمله پسر بزرگ حضرت امام (ره) آقا مصطفی (ره) که اشکال می‌کرد، اشکالش هم به‌جا بود و برای ما خیلی لذت‌بخش بود که پدر و پسر در بحث‌های فقاهتی و علمی باهم تبادل‌نظر می‌کنند.

بعضی خیلی زود اشکال می‌کنند. در درس استاد نباید زود اشکال کرد، باید اوّل تلاش کنیم خوب مطلب را بفهمیم، چه بسا این اشکالات ناشی از عدم فهم باشد، ما چون درست نفهمیدیم اشکال می‌کنیم؛ یعنی اشکال ما سؤال است و ما اشتباه می‌کنیم، خیال می‌کنیم روی نظر استاد داریم نظر می‌دهیم، درحالی‌که اشکالی در کار نیست، این شخص مطلب را نفهمیده، می‌خواهد به‌صورت اشکال سؤال کند تا بفهمد.

اجتهاد تدریجی

شخصی که در درس خارج می‌خواهد اظهار نظر کند یا مخالف با نظر استادش می‌خواهد مطلبی بگوید، باید مبانی اجتهاد در دستش باشد و مبانی استادش را باید بداند که چه جور وارد مطلب شود، دخول و خروج مطلب چگونه است، از کجا وارد شده است و از کجا خارج شده است. طول می‌کشد تا انسان صاحب نظر شود و اظهار نظر کند و این مسئله تدریجی است نه دفعی. اجتهاد مسئله‌ای نیست که با چند روز درس خارج رفتن حاصل شود. باید مدتی بگذرد تا به تدریج این قوه برایش پیش بیاید.

نوشتن دروس

مطلب دیگر برای افرادی که در درس خارج حاضر می‌شوند این است که وقتی استاد نظرات مختلف را مطرح می‌کند، شاگردان، نظرات را ولو اصول اجمالی‌اش را بنویسند و تأمل کنند. برای این‌که مطلب پخته شود مقداری تفکر و بررسی در مطالب استاد لازم است، سپس اگر اشکال علمی باشد عیبی ندارد، گاهی استاد به این اشکال توجه نداشته است وقتی شاگرد مطالعه قبلی داشته باشد و از روی دقت اشکال کند استاد خوشش می‌آید، مطلب را توسعه می‌دهد و خیلی هم خوب است.

اگر اشکال واقعاً علمی است و می‌خواهد در مجلس درس استاد آن را مطرح کند تا وقتی اصل مطلب برایش روشن نشده، باید صبور باشد، پشتکار داشته باشد تا بتواند به اصل مطالب پی ببرد.

[1]. شهید ثانی، منية المريد، ص 163.

[2]. علامه مجلسی، مرآة العقول، ج‏7، ص 329.

لینک کوتاه : https://www.komeily.com/?p=27888